Postkoloniaal België en Nederland

“Ben ik schuldig aan het kolonialisme van mijn voorvaderen?”, vraagt de Vlaamse schrijver David Van Reybrouck zich af in zijn brief in de reeks \Beste Multatuli,...\". “Ik probeer het krampachtig; het lukt me niet.” "

Inleiding tot “Beste Multatuli,…”, een extra katern in Ons Erfdeel met brieven aan de auteur van Max Havelaar. Deze teksten werden geschreven naar aanleiding van de gelijknamige lezingenreeks die het Vlaams-Nederlands Huis deBuren organiseerde in het Multatuli-jaar 2010. Schrijvers namen de pen op en vroegen de meester van het brievengenre om advies over interculturaliteit en (post-)kolonialiteit. Ons Erfdeel publiceert deze brieven in samenwerking met deBuren.

EEN SOLDAAT ACHTER EEN SCHRIJFMACHINE
De tolk van Java van Alfred Birney

Met De tolk van Java brengt Alfred Birney (1951) een “rilling” bij de lezer teweeg. Het is een roman over een getraumatiseerde vader, Arend, die tijdens de oorlog in Indonesië tientallen mensen heeft vermoord en voor wie de oorlog gewoon doorging in het gezin dat hij in Nederland stichtte. Die oorlog eindigt voor zijn zoon, de ik-verteller van de roman, pas met de dood van zijn vader. “Ik vecht niet langer, ik hou ermee op”, luidt zijn slotzin van de roman.

De tolk van Java begint met een zin van meer dan een pagina over Arend, waarin wordt meegedeeld wat hij zag, hoorde, wie hij verraadde, dat hij werd gemarteld en de geallieerden hielp. Het zijn verhalen die Arend altijd aan zijn zoon vertelde, zijn zoon, die hem haat, die hem als een massamoordenaar beschouwt en hem verwijt zijn leven voor een groot deel te hebben verknoeid. Arend voedt zijn kinderen op zoals hijzelf is opgevoed: hard en met veel slaag, versterkt door zijn oorlogstrauma. Hij slaapt bijvoorbeeld altijd met een mes binnen handbereik, neemt het zelfs mee in zijn fietstas als hij de stad ingaat en op een dag achtervolgt hij met dat mes een van zijn vermeende vijanden in Den Haag.

Het is een rijke roman over identiteit, trauma’s, racisme (in Indonesië, in Nederland en in het Nederlandse leger), de Japanse bezetting van Indonesië, de bloedige strijd van de Nederlanders tegen de Indonesische onafhankelijkheid, een vader die zijn kinderen mishandelt en het internaatsleven dat voor de ik-verteller en de vier andere kinderen uit het gezin begint als zij uit huis worden geplaatst. Hier vindt de lezer geen zoete nostalgie (dat is een “leugen”, schrijft de vader en de ik-verteller heeft er ook niets mee) of een beschrijving van een paradijselijke jeugd, zoals dat vaak bij bekende Nederlandse literatuur over Indonesië het geval is.

Birney heeft gevoel voor timing, want juist in 2016 is er in Nederland opnieuw en grondiger dan voorheen gediscussieerd over de oorlogsmisdaden van het Nederlandse leger dat het koloniale bestuur na 1945 in Indonesië moest herstellen en over de regering die de onafhankelijkheid niet wilde accepteren. De officiële versie tot dusver luidde dat er vooral sprake was van incidentele “excessen” (verkrachting, roof en plundering), niet van structurele oorlogsmisdaden die door het koloniale bestuur, de Nederlandse regering en de militaire justitie werden toegedekt. Na nieuw onderzoek kan niemand er meer omheen dat het Nederlandse leger verantwoordelijk was voor stelselmatige oorlogsmisdaden.

Birney kiest voor zijn vader als centraal personage en diens identiteit is verre van eenduidig: geboren op Java als onwettige zoon van een Indo-Europese vader die hem niet erkent en een Chinese moeder, identificeert hij zich als enige van zijn familie met Nederland. Terwijl zijn medesoldaten pin-ups aan de muur hebben hangen, hangt boven zijn bed een portret van de Nederlandse koningin. Door de turbulente gebeurtenissen in Indonesië wisselt Arend regelmatig van positie en twijfelt over zijn keuzes: samen met zijn Indonesische vrienden vecht hij tegen de Japanse bezetters, maar hij kiest na 1945 de kant van de Nederlanders en bestrijdt zijn landgenoten. Indonesië is niet zijn land, zegt hij: hij is er als onwettig kind door de “Indische mensen” vernederd en bevond zich als Indische jongen tussen de Nederlanders en de Indonesiërs. Zijn zoon twijfelt aan zijn principes en vermoedt dat Arend domweg steeds de kant van de sterkste partij heeft gekozen. Vlak voor zijn vertrek naar Nederland wil Arend zijn naam veranderen in Noland, om zich “te distantiëren van koloniaal getinte Indo-Europeanen en dito blanke Indische Nederlanders”. Het is een naam die sprekend is voor zijn hybride identiteit. En die een voorspellende waarde had, want ook in Nederland zou hij zich nooit thuisvoelen. Het vermeende paradijs blijkt een land vol racisten te zijn.

Als ik beweer dat Birneys roman een “rilling” bij mij heeft veroorzaakt, dan is dat een toespeling op een uitspraak van Van Hoëvell, lid van de Tweede Kamer, die in 1860 na de publicatie van Multatuli’s Max Havelaar zei dat er “de laatste tijd een zekere rilling door het land gegaan was, veroorzaakt door een boek”. Birney maakt diverse toespelingen op Max Havelaar: in de bijkeuken van de nieuwe vriend van zijn moeder vindt de ik-verteller de scheepskist van mijn vaders overtocht naar Nederland”. Hij vervolgt: “Ik opende de kist en zag er allerlei papierwerk in: boeken, paperassen, brieven, foto’s en ordners.” Dat doet denken aan dat andere pak, dat eveneens uit Indonesië kwam, het Pak van Sjaalman uit Max Havelaar. Droogstoppel vermeldt: “Ik vond daar verhandelingen en opstellen”, waarna de lijst met onderwerpen volgt. Terwijl Stern grote delen van het Pak in Max Havelaar verwerkt, worden in De tolk van Java delen van het manuscript van zijn vader gepubliceerd.

Arend beschrijft in zijn manuscript, dat hij tevergeefs probeerde te publiceren, zijn jeugdjaren en de periode tot zijn gedwongen vertrek naar Nederland. Gedwongen, want hij stond op de zwarte lijst van Soekarno en was niet veilig in Indonesië doordat hij talloze Indonesische vrijheidsstrijders had vermoord. Dit bericht staat in de roman centraal en de ik-verteller confronteert zijn moeder, die vrijwel geen belangstelling voor Indonesië heeft, en zijn broer met de inhoud ervan, plaatst vraagtekens en geeft er commentaar op. Een deel, bijna tweehonderd pagina’s, waarin Arend vertelt over de gebeurtenisen vanaf 17 augustus 1945, de dag waarop Soekarno de onafhankelijkheid uitriep, tot hij Indonesië verlaat en met de boot naar Nederland vertrekt, wordt zonder onderbrekingen of commentaar van de ik-verteller opgenomen. Het bestaat uit soms gedetailleerde beschrijvingen van gruwelijke misdaden – ook van de zijde van de Indonesische vrijheidsstrijders. Daardoor en doordat het vanuit het perspectief van het Nederlandse leger, de verliezers, geschreven is, kan het worden vergeleken met de wreedheden in Curzio Malapartes roman Kaputt uit 1944. Ook Malaparte koos het perspectief van de verliezende partij.

De verantwoordelijken voor de Nederlandse oorlogsmisdaden in Indonesië zijn daar nooit voor vervolgd en de Nederlandse regering zal een nieuw standpunt over die periode moeten innemen. Terwijl het historische onderzoek geen ruimte laat voor twijfel, maakt Birney de hele kwestie gecompliceerder en minder simpel – de taak van literatuur. Want door het hele boek heen en in de discussie tussen de broers gaat het ook om de vraag of Arend de waarheid heeft geschreven en of zijn herinneringen juist zijn. Ook hier biedt Multatuli uitkomst, want de vraag is niet of alle details waar zijn, maar wat het bij de lezers teweegbrengt. Multatuli schrijft na het verhaal over Saïdjah en Adinda in Max Havelaar: “Maar ik weet meer dan dat alles. Ik weet en kan bewyzen dat er veel Adinda’s waren en veel Saïdjah’s, en dat, wat verdichtsel is in ’t byzonder, waarheid wordt in ’t algemeen.”

De tolk van Java is meer dan een hedendaagse Max Havelaar, een Nederlandse versie van Malapartes Kaputt of een aangrijpende variant op Kafka’s brief aan zijn vader. Birney heeft inmiddels zo’n vijftien romans, essays en bloemlezingen gepubliceerd en dit is misschien wel zijn belangrijkste boek, waarin hij op indrukwekkende wijze alle thema’s uit zijn eerder verschenen werk verenigt.

JAAP GRAVE

Recensie van: Alfred Birney, De tolk van Java. Waarin de herinneringen van een kamerolifantje, de memoires van een oorlogstolk gehamerd op een schrijfmachine, onderbroken met verhalen, brieven en gemopper van de oudste zoon, becommentarieerd door zijn broer, De Geus, Breda/Amsterdam, 2016, 541 p.

Brief aan Multatuli door zijn biograaf Dik van der Meulen. Hij schrijft: “Wie lezen kan, weet dat het boek, honderdvijftig jaar na verschijnen, van toepassing is op Indonesië – maar allerminst op dat land alleen.”

Judith van der Wel won de essaywedstrijd “Beste Multatuli,…” en kon zo naar Indonesië reizen om de sporen van haar voorouders te zoeken. Dit is haar verslag. “Tijdens mijn reis zal ik een ambivalent gevoel bij de Nederlandse erfenis in Indonesië blijven houden.”

Wat is, vijftig jaar na zijn onafhankelijkheid, de maatschappelijke betekenis van Indonesië voor Nederland? De auteur komt tot de conclusie dat door de noodzaak van een voortdurende mentale dekolonisatie Indonesië ook vandaag voor Nederland een maatschappelijke betekenis blijft behouden.

De auteur heeft in het Erasmushuis in Jakarta, Indonesië een lezing gehouden over Van Gogh. Hij schetst de positie van het Nederlands in Indonesië.

Over de bemiddelingsrol van het Nederlands bij de studie van geschiedenis, recht, filosofie, christelijke godsdienst; over het Erasmushuis.

Toen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog ook Indonesië en Nieuw-Guinea bevrijd werden, was er daar volgens ooggetuigen maar weinig vreugde te bekennen. ‘Je kunt het niet vergelijken met de Europese bevrijding, waar de Amerikanen, Engelsen en Canadezen als makkers en bevrijders werden binnengehaald. In Tarakan keek de bevolking naar ons, maar ze stak de vlag niet uit en ze juichte niet, geen sprake van. Later waren we jaloers, toen we hoorden hoe het in Europa toegegaan was,' oordeelt de Surinaamse auteur Hugo Pos achteraf. Wat voor Europa terugkeer naar de democratie betekende, was voor de Indonesische bevolking immers slechts vervanging van machthebber. De nationalisten verklaarden zich onafhankelijk. Op dat keerpunt in Nederlands koloniale geschiedenis was Hugo Pos in Indonesië om er de mogelijke collaboratie van de inwoners met de Japanners te berechten. Hij kwam daarbij moreel in een steeds moeilijker parket terecht en ‘ruilde de zekerheden van het negentiende-eeuwse kolonialisme in voor de onzekere vragen van de twintigste eeuw', constateerde Jos de Roo in het nawoord op zijn radio-interviews met Hugo Pos die hij bewerkte in Oost en West en Nederland, waaruit het bovenstaande geciteerd is.

Hugo Pos (ºParamaribo 1913) heeft een werkzaam en avontuurlijk leven geleid en is ook nu hij een hoge leeftijd bereikt heeft nog steeds actief op literair-cultureel gebied. Hij groeit op in een joods milieu te Paramaribo, in een familie die al vanaf de eerste helft van de vorige eeuw in de kolonie Suriname woont.

Nederland herbergt ruim 600.000 vreemdelingen. Een deel van hen wordt als vreemdeling ervaren: woonwagenbewoners, Molukkers, Surinamers, Antillianen, buitenlandse werknemers en vluchtelingen. Het Nederlands beleid t.a.v. deze groepen wordt vastgelegd in de Minderhedennota. Het minderhedenbeleid gaat uit van de opvatting dat leden van minderheidsgroepen in Nederland kunnen blijven en dat zij niet gemotiveerd worden om naar hun land terug te keren. Ondertussen blijken er in de maatschappij duidelijk discriminerende tendensen te bestaan, waardoor dit beleid moeilijk te realiseren valt.

In haar brief in de reeks \Beste Multatuli,...\" schrijft Ellen Ombre over Suriname, haar geboorteland. “Het is niet vrolijk wat ik te vertellen, maar een poging de stand van zaken te beschrijven.” "

Bespreking van de bundel \Koloniale taalpolitiek in Oost en West. Nederlands-Indië, Suriname, Nederlandse Antillen, Aruba\" (Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997, 304 p.) waarin elf artikelen opgenomen zijn over de door Nederland gevoerde koloniale taalpolitiek in de Oost-Indische bezittingen, maar ook in Suriname en het Caraïbisch gebied. De bundel staat onder de redactie van Kees Groeneboer."

Recensie van: Michiel van Kempen & Wim Rutgers (samenst.), Noordoostpassanten. 400 jaar Nederlandse verhaalkunst over Suriname, de Nederlandse Antillen en Aruba, Contact, Amsterdam, 2005, 711 p.

Cynthia Mc Leod heeft zich de laatste decennia ontpopt als de schrijfster van populaire historische romans over Suriname.

Iedereen wil wel wonen in het Nederland dat deze uit Suriname afkomstige komiek vertegenwoordigt.

Recensie van: JOHN LEERDAM EN NORALY BEYER (RED.), Suriname en ik. Persoonlijke verhalen van bekende Surinamers over hun vaderland, Meulenhoff, Amsterdam, 2010, 288 p.; MICHIEL VAN KEMPEN (RED.), Voor mij ben je hier. Verhalen van de jongste generatie Surinaamse schrijvers, Meulenhoff, Amsterdam, 2010, 254 p.; KO VAN GEEMERT, Paramaribo brasa! (Het Oog in 't Zeil Stedenreeks 16), Bas Lubberhuizen, Amsterdam, 2010, 228 p.

Naar aanleiding van de voltooiing van haar romantrilogie, bespreekt Den Boef het werk van Roemer. Deze Surinaamse auteur beschrijft een caleidoscoop van gevoelens, dromen en symbolen, van fantasieën en herinneringen. Haar werk kan dan ook vergeleken worden met dat van auteurs als S. Rushdie.

In de afgelopen veertig jaar is de republiek Suriname in hoofdzaak bestuurd door het Front voor Democratie en Ontwikkeling – met de Nationale Partij Suriname (NPS) en de Vooruitstrevende Hervormings Partij (VHP) als sleutelpartijen – en door coalities met de Nationale Democratische Partij (NDP) als belangrijkste partij. De kijk van deze combinaties op de onafhankelijkheid verschilt. Ook de wijze waarop zij invulling hebben gegeven aan een eigen koers voor Suriname loopt uiteen. Recente ontwikkelingen laten in toenemende mate de beperkingen, om niet te zeggen de gedateerdheid zien van hun verhalen over de onafhankelijkheid. Er is ruimte voor een nieuw verhaal.