kunst column

Zwart, wit

Een nieuwe website over Nederland en Indonesië haalt talloze verhalen uit de schaduw. Gerdien Verschoor volgt het spoor van diverse soldaten. Hun achtergrond verschilt, maar ze delen een geschiedenis.

In het Amsterdamse Rijksmuseum hangt in zaal 2.9 een fascinerend schilderij van Jacob Coeman (ca. 1632-1676). Het kwam ineens achter de ballonnen tevoorschijn tijdens de feestelijke lancering van de website Ons Land, waarover straks meer.

Op een fors uitgevallen doek tovert Jacob Coeman een aantal interessante figuren tevoorschijn. Centraal, in het licht, staat de familie Cnoll-van Nijenrode opgesteld. We zien in vol ornaat: Cornelia van Nijenrode met haar Japanse trekken (haar moeder was een Japanse courtisane); haar echtgenoot Pieter Cnoll, die eerste opperkoopman in Batavia was, en hun twee dochters Catharina en Hester met hun hondjes en juwelenkistje. De kostbare kanten kragen en manchetten, de parels, de juwelen her en der: alles wijst erop dat we met een welgestelde familie te maken hebben. Een familie die de middelen had om een huishouding te voeren met tot slaaf gemaakten. Ook zij, twee tot slaaf gemaakte bedienden, figureren op dit familieportret. Coeman heeft ze rechts in beeld onder een afdakje gezet – letterlijk in de schaduw van het gezin.

Van de tot slaaf gemaakte man kennen we de identiteit: het is Untung Suropati (voor 1660-1706). Al op jonge leeftijd, Untung heette toen waarschijnlijk nog Surawiroaji, werd hij door Chinezen of Arabieren op de slavenmarkt van Batavia verkocht. Maar enkele jaren nadat Coeman hem zo bedeesd had geportretteerd, stapte hij zelfverzekerd onder het afdakje vandaan. Eerst kwam hij in dienst van de VOC. Nadat hij zich had aangesloten bij een merendeels Balinees opstandelingenleger begon hij juist tegen de VOC te strijden.

Een Javaanse voorstelling uit omstreeks 1900 toont die heldhaftige Suropati: de strijder die kapitein François Tack vermoordt tijdens een duel bij het paleis van sultan Amangkurat de Tweede. Uiteindelijk kostte zijn moed hem zijn leven: Suropati bezweek tijdens gevechten bij het Javaanse Bangil aan zijn verwondingen. Vanwege zijn daden werd hij in 1975 in Indonesië uitgeroepen tot nationale held met inmiddels alle loftuitingen die daarbij horen: in Jakarta werden een universiteit en een park naar hem vernoemd en ook vandaag nog speelt Suropati de hoofdrol in boeken, strips en tv-series.

Schrijver Reza Kartosen-Wong vertelde het verhaal van Suropati tijdens de lancering van de website Ons Land op 4 oktober 2024. Tijdens die lancering werd met lezingen, filmpjes, dansen en interviews een inkijkje gegeven in een kolossale nieuwe verzameling van kennis. Want dankzij de gemeenschappelijke inspanningen van het Indisch Herinneringscentrum, de KB Nationale Bibliotheek en WO2Net worden op dit gloednieuwe webportaal meer dan zeventig collecties van erfgoedinstellingen, archieven en musea bijeengebracht over de gedeelde geschiedenis van Nederland en Indonesië. Met meer dan tweehonderdvijftigduizend historische bronnen, tijdlijnen, familiegeschiedenissen en lespakketten worden ontelbare verhalen uit de schaduw van de geschiedenis gehaald.

Later, al scrollend door Ons Land, vind ik nog een ander schilderij met een tot slaaf gemaakte die soldaat werd. Isaac Israëls gebruikte een fors penseel en een donker palet om de man met zijn gehavende gezicht, de mitella, het haveloze uniform met de onderscheidingen in beeld te brengen.

Net als Surapati heeft deze militair een aangrijpend verhaal te vertellen. In 1869 werd hij in het slavencentrum Elmina, nu in Ghana, als slaaf vrijgekocht en voor twaalf jaar als rekruut ingelijfd bij het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL). Omdat er een groot tekort aan militairen was, “wierf” Nederland op deze manier soldaten aan de westkust van Afrika. Gewond geraakt in de Atjeh-oorlog werd hij in Nederland verzorgd in het Koloniaal Werfdepot in Harderwijk, waar KNIL-militairen verbleven om te revalideren.

Dankzij het speurwerk van Eveline Sint Nicolaas weten we dat de geportretteerde waarschijnlijk de soldaat Kees Pop is, wat natuurlijk niet zijn echte naam was. Afrikaanse rekruten kregen bij hun registratie vaak korte en krachtige Nederlandse aliassen toebedeeld zoals Jan Steen, Hein IJs, of Jan Kooi. Van de laatste schilderde Israëls ook een portret, dat te zien is in Museum Bronbeek, het rijksmuseum over de koloniale militaire geschiedenis van Nederland.

Dan kan ik het niet laten om nog een militair op te zoeken op Ons Land. Daar is hij al, twee muisklikken bij me vandaan: mijn oudoom Jan Verschoor, KNIL-militair, geboren in Haarlemmermeer op 14 september 1911. Op mijn scherm verschijnen zijn interneringskaarten, deels in het Japans opgesteld, met de naam van zijn ouders – mijn overgrootouders – vermeld. De kaarten ontroeren me, met die deels onleesbare Japanse karakters, de namen van zijn ouders duidelijk uitgeschreven, zijn vader die dezelfde voornamen had als de mijne.

Oom Jan werd krijgsgevangen gemaakt, kwam te werken aan de Birmaspoorlijn en bezweek op 28 maart 1945 in een krijgsgevangenkamp in Bondebon. Hij werd begraven op de oorlogsbegraafplaats in Kanchanaburi, Thailand.

Als ik de interneringskaarten doorstuur naar mijn vader, appt hij me een foto van Jan tussen zijn ouders, Adriana Malipaard en Gerrit Leendert Verschoor. Onder de indruk van de situatie staan ze alle drie keurig in de houding. Jan in het midden, met op zijn Verschorengezicht een mengeling van trots en schrik. Kort daarna vertrok Jan met de S.S. Johan de Witt naar “Nederlandsch-Indië” – onwetend van het feit dat hij zijn ouders nooit meer zou terugzien. Adriana zou haar zoon slechts een paar jaar overleven. En hoe arm hij ook was (hij leefde van de noodsteun), Gerrit Leendert zou tot het eind van zijn leven begunstiger blijven van de Oorlogsgravenstichting, die het graf van Jan nog altijd onderhoudt.

Verdiep je in de gedeelde geschiedenis van Nederland en Nederlands-Indië/Indonesië op Ons Land.

• Gerdien Verschoor
• Indonesië