kunst

Yannis Kyriakides: experimenteel klankverkenner op zoek naar harmonie en identiteit

De Cypriotische componist Yannis Kyriakides kwam vanuit Engeland naar Nederland om onder Louis Andriessen te studeren en groeide uit tot één van Nederlands spannendste hedendaagse klankverkenners. Centraal in zijn muziek staat het experiment met nieuwe technieken en conceptuele vraagstukken, te midden van een voortdurend zoektocht naar (culturele) identiteit.

Kyriakides is een druk man. Als ik hem opzoek in zijn studio op een bedrijventerrein achter het Olympisch stadion in Amsterdam, werkt hij aan twee aanstaande grote werken tegelijkertijd. Voor theatergezelschap Schweigman& en rietkwintet Calefax schrijft hij muziek voor de poëtische voorstelling VAL, die op 21 september in première gaat in Stadsschouwburg Utrecht. Met choreograaf Keren Levi en percussiegroep Slagwerk Den Haag werkt hij aan uNmUTe, een voorstelling voor drie dansers en twee muzikanten, die via sensoren op hun lichaam en door Kyriakides geschreven algoritmes digitale stemmen aansturen en manipuleren. De voorstelling gaat in première tijdens de Nederlandse Dansdagen in Maastricht. “We begeven ons volledig uit onze comfortzone met het maken van dit stuk, omdat de techniek die we gebruiken nog heel ongebruikelijk is en we proberen er een nieuwe draai aan te geven.”

Deadlinestress daargelaten – hij is in september óók nog eens jurylid voor de Gaudeamus Award tijdens de Gaudeamus Muziekweek – is het buiten zijn comfortzone waar Kyriakides zich het liefst bevindt. Hij begint het artistieke proces van vrijwel ieder stuk met een techniek die hij nog niet kent, of een conceptueel vraagstuk waar hij de oplossing nog niet voor heeft. “Ik haal inspiratie uit niet-weten, uit nieuwe manieren vinden om muziek te benaderen.” Voor Kyriakides volgen de noten uit het concept, nooit andersom. Zo schreef hij een stuk voor solo altviool waarvoor hij via een codesysteem het woord ‘muziek’ in de 100 meest gesproken talen ter wereld omzette in muzikale noten (Music for Viola). En hij maakte een muzikale verklanking van alle plaatsen in Noord-Cyprus die een nieuwe naam kregen toen het eiland in 1974 werd ingenomen door Turkije (Toponymy). Maar intellectueel wordt zijn muziek nooit: “Ik houd erg van muziek die heel conceptueel en afstandelijk is, maar zelf werk ik niet zo. Ik moet helemaal geobsedeerd zijn door het idee van een stuk en vervolgens werk ik daar heel intuïtief mee en verander ik de regels waar nodig.”

Op zoek naar muzikale identiteit

De Turkse inval van Noord-Cyprus staat ook centraal in Varosha (Disco Debris). Het is een bevreemdende geluidscollage van flarden van Turkse popsongs en een vrouwenstem die over een elektronische soundscape observaties reciteert van een bezoek aan het voormalige Noord-Cyprische vakantieoord Varosha, dat abrupt werd verlaten toen de Turken binnenvielen – onder meer door Kyriakides’ gezin, die daar toen net vakantie vierden – en sindsdien al ruim veertig jaar verlaten en afgesloten is. Het stuk is qua techniek een soort voorloper van uNmUTe: de eerste versie was een geluidsinstallatie waarin bezoekers al rondlopend via sensoren samples activeerden. Het stuk vertoont een voor Kyriakides typische combinatie van indringende emotionele, autobiografische inhoud binnen een doortimmerd rationeel, conceptueel raamwerk.

Kyriakides’ familie emigreerde naar Engeland om de oorlog in Cyprus te ontvluchten, een eigen nachtclub en textielwerkplaats achterlatend. Griekse en Turkse muziek lopen sindsdien als een rode draad door zijn oeuvre. Hij bewerkte rebetika-songs – rebetika wordt wel gezien als de Griekse blues – met gitarist Andy Moor van The Ex en schreef talloze stukken gebaseerd op Griekse volksmelodieën en geschiedenis.

Het is een gevolg van een zoektocht die hij begon rond zijn achttiende, toen hij na zijn middelbare schooltijd in Engeland door Griekenland trok om de lokale volksmuziek te leren en zo zijn eigen (muzikale) identiteit te herontdekken. “Nadat ik bij Louis Andriessen had gestudeerd, was er een periode waarin ik echt opnieuw moest nadenken wat voor muziek ik nu zelf wilde schrijven. Ik ben me toen weer gaan verdiepen in eeuwenoude Griekse en Ottomaanse modi. Dat was een heel bewuste keuze om mijzelf aan te leren om na te denken over harmonie op een manier die veel meer met het Midden-Oosten te maken heeft dan met westerse muziek.”

Met dank aan Andriessen en Raaijmakers

In Engeland deed Kyriakides zijn eerste stappen in zijn carrière als componist, maar zijn muzikale thuis vond hij pas echt toen hij voor het eerst De Staat hoorde, het monumentale meesterwerk van de Nederlandse componist Louis Andriessen, en omver werd geblazen. Hij trok naar Nederland en dompelde zich onder in Andriessens onorthodoxe manier van les geven, waarin politieke discussies laat in de kroeg even belangrijk waren als lessen over compositieleer. Het waren deze lessen én een langdurige periode als assistent van de invloedrijke elektronische-muziekpionier Dick Raaijmakers die Kyriakides vormden als componist en die zijn fascinatie wekten voor werken met multimedia. Toen hij in 2000 de Gaudeamus Award won met zijn werk a conSPIracy cantata nam zijn carrière een vogelvlucht en was zijn status als Nederlandse componist onontkoombaar. Nu ziet hij zelf als docent aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag nog steeds opvallend veel internationale jonge componisten naar Nederland komen.

“Er was een gebrek aan een sterke culturele bagage in Nederland, zoals je die wel hebt in Engeland, Frankrijk of Duitsland. Er was veel meer een zoektocht naar vernieuwing en innovatie. Als in, ‘we kijken naar een idee en besluiten dan of het goed is of niet, maar we laten niet de geschiedenis die beslissing voor ons maken.’ Wat het veel makkelijker maakte voor, zeg, een niet-Nederlands iemand om geaccepteerd te worden in de culturele sector. Er was een soort vrijheid hier in manieren om te werken die ik erg opwindend vond. En er is nog steeds een grote groep van geluidskunstenaars en componisten die naar Den Haag komen en hier blijven plakken.”

Contrast in muziek

Als rusteloze, nieuwsgierige (onder)zoeker met een versplinterde afkomst, maakt Kyriakides sterk gelaagde en intertextuele muziek die toch zelden zwaar op de hand ligt en altijd ruimte laat aan de luisteraar om er zijn of haar eigen weg in te vinden. Het was Andriessen die hem leerde om over muziek na te denken zoals over architectuur, in plaats van enkel narratief. “Ik creëer vaak een soort opgeschorte ruimte waarin de luisteraar rond kan dwalen. Niet dat mijn composities geen richting hebben, maar ik probeer het stuk zover mogelijk op te rekken, zodat je niet het gevoel hebt dat de muziek je naar een soort climax toe aan het leiden is.”

Ook in zijn veelvuldige interacties met andere media zoekt hij eerder naar contrast en ruimte dan naar synergie. Hij werkte mee aan talloze muziektheater- en dansvoorstellingen, schreef een opera en is gefascineerd door de talloze manieren waarop muziek en tekst elkaar kunnen versterken en tegenwerken – een onderwerp waar hij op promoveerde. “Ik suggereer liever dingen in mijn muziek dan dat ik concreet ben. Ik heb er nooit van gehouden als in opera of in een lied de tekst me iets vertelt en de muziek hetzelfde vertelt. Mijn aanpak is altijd om tegengestelde informatie te geven of informatie achter te houden en dan te onderzoeken hoe de luisteraar de gaten opvult met zijn of haar fantasie. Maar hoe dat werkt is een van die dingen die ik, hoewel ik er nu dertig of veertig stukken over geschreven heb en er mijn proefschrift over schreef, nog altijd niet volledig begrijp.” Voor antwoorden moeten we bij Kyriakides niet zijn. Voor altijd weer nieuwe interessante vragen des te meer.

www.kyriakides.com

• Klassieke muziek
• oude muziek
• Yannis Kyriakides