Worden onze boeken binnenkort geschreven door AI? Hoe gaan we om met de achteruitgang van het onderwijs? En wat met de dreiging van oorlog en klimaatontwrichting? Er is genoeg om ons ongerust over te maken. Dat die onrust niet hoeft te leiden tot moedeloosheid, maar net kan inspireren tot daden, als brandstof voor verandering, zag Kato Van Roy tijdens de jongste editie van boekenfestival FAAR in Oostende.

Hoe uit je best je woede? Iedereen die worstelt met die vraag, kon tijdens het jongste non-fictieboekenfestival FAAR een workshop volgen. Ik was erbij, met een groep die voornamelijk uit vrouwen bestond (de meeste mannen waren naar een boksworkshop die tegelijkertijd plaatsvond). Uit een vragenronde onder de deelnemers bleek dat velen hun woede niet vaak tot uiting brengen. We zagen onszelf niet echt als mensen die vaak boos worden, zelden kwam het tot een uitbarsting.

We verdeelden ons in groepjes van twee. Aan de hand van een provocatie moest je je boosheid naar boven laten borrelen. Iedereen stond na een tijdje in de ruimte te roepen. Wanneer je voelde dat je boosheid een maximum had bereikt, kon je even gaan schreeuwen tegen de camera in de hoek van de kamer.

Via een provocatie moest je je boosheid naar boven laten borrelen © Nick Decombel

Wat had dit voor nut? Begeleidster Els Heene vertelde over het belang van die veertig seconden durende uitbarsting. Die zorgt ervoor dat de woede tot een piek komt, om dan meteen weer te gaan liggen. Als je de woede niet zou uiten, dan kruipt die onder je huid en komen er frustraties op die veel langer aanslepen. Toch is niet uiten een best vaak voorkomende manier om met boosheid om te gaan. We schuiven de emotie aan de kant, zien haar als irrationeel, terwijl dit gevoel juist de motor kan zijn achter positieve verandering.

Wees liever boos dan bang

Ushi Cop, schrijver en medeoprichter van Hyster-x ziet woede als een belangrijke emotie © Nick Decombel

Uschi Cop ziet woede als een belangrijke emotie. Ze is schrijver en medeoprichter van Hyster-x, een feministisch collectief dat de kracht van vrouwelijke en non-binaire schrijvers bundelt. Tijdens FAAR sprak ik met haar over het onderdrukken van woede.

Wanneer ze de cijfers over vrouwelijke onderdrukking en onrechtvaardigheid bekijkt, is het voor Cop vanzelfsprekend dat er woede naar boven komt. Wanneer die emoties onderdrukt wordt, steken angsten de kop op. Dat is geen goede bodem voor positieve verandering, en daarom moet het anders: “Boosheid moeten we omarmen. Zonder woede is er geen actie".

Woede moet gevoeld kunnen worden in een veilige omgeving, voor Cop kan dat binnen Hyster-x. Daarna kan ze op een respectvolle manier iets met die woede doen, bijvoorbeeld tijdens betogingen, evenementen en een-op-eengesprekken.

Woede omzetten in actie

Andere goede voorbeelden van hoe boosheid kan worden omgezet in positieve verandering zijn de acties van het Vlaams-Nederlandse schrijverscollectief Fixdit, die tijdens FAAR live een podcast opnamen. In het kunstencentrum KAAP met zicht op de zee luisterde ik samen met een dertigtal andere toeschouwers naar vier schrijfsters die het hadden over het oeuvre van Patricia De Martelaere. Jannah Loontjens, Saskia De Coster, Marja Pruis en Annelies Verbeke spraken vol bewondering en passie over deze auteur en filosofe, bekend van de boeken Een verlangen naar ontroostbaarheid en Het onverwachte antwoord.

Jannah Loontjes schreef samen met tien andere schrijfsters het manifest 'Optimistische woede' over de ongelijke positie van vrouwen in de letteren © Keke Keukelaer

Achteraf sprak ik met een van de hosts en leden van Fixdit, Jannah Loontjens. Zij schreef samen met tien andere schrijfsters uit het collectief het manifest Optimistische woede over de ongelijke positie van vrouwen in de letteren. “Woede is een heel goede bron voor daadkracht”, zegt Loontjens. “Ze zet je heel gericht aan het denken over het object waar je kwaad op bent. Woede uit zich dan op een manier dat je er echt iets mee wilt doen. Veel meer dan met een emotie zoals angst of verdriet kan je woede in iets anders omzetten.”

Ze vindt het dan ook belangrijk om boosheid in te zetten voor iets positiefs. Niet zomaar dingen bekritiseren of vaststellen dat je kwaad bent, maar er iets mee maken. Met hun podcast willen ze onderbelichte vrouwelijke schrijvers opnieuw voor het voetlicht brengen. Zo zetten ze hun frustraties over de benadeelde positie van vrouwen in de letteren om in iets nieuws en leerrijk. Voor Loontjens helpt het ook heel erg om in het collectief te zitten, om te spreken over die woede en de krachten te bundelen. “Samen sta je sterker in je woede”, zegt ze.

Bundel je krachten

Dat woede als motor voor verandering aan belang wint, blijkt ook uit het feit dat het FAAR-festival een heuse Nacht van de Razernij organiseerde in samenwerking met Theater Aan Zee. Sociaal psychologe Batja Mesquita sprak een volle zaal toe tijdens deze bijzondere avond.

Sociaal psychologe Batja Mesquita spreekt over haar boek tijdens het FAAR non-fictieboekenfestival © Nick Decombel

Mesquita schreef een boek over emoties en hoe die verschillen tussen culturen. Ze had het vaak over woede, de uiting en het nut ervan. Volgens haar kan boosheid, als die gevoeld wordt door mensen uit een lage statusgroep, gemakkelijk ondermijnd worden. Die woede wordt maatschappelijk niet getolereerd, denk maar aan de boosheid van de zogenaamde hysterische vrouw.

Maar wanneer de emotie in groep wordt geuit, kan ze een heel krachtig signaal vormen. Voorbeelden zijn de Black Lives Matter-protesten, de betogingen voor Palestina of de klimaatmarsen. Die acties hebben al heel wat verandering teweeggebracht. Door het indrukwekkende aantal mensen dat zich achter die doelen schaart, wordt er druk gelegd op de politiek. Die wordt dan verplicht om te handelen en wetten te veranderen.

Kunstenaars, ga de politiek in!

Ook voor schrijver Lieke Marsman is woede een belangrijke emotie. Marsman sprak over de stem die ze als auteur heeft. Haar talent om de dingen op een mooie manier te verwoorden, verplicht haar ook om zich uit te spreken, aangezien veel mensen haar boeken lezen. Die gaan niet alleen over haar persoonlijke emoties maar snijden ook bredere maatschappelijke fenomenen aan waarover ze verontwaardigd is, zoals de gebrekkige aanpak van de klimaatverandering. “Het is zinvol en productief om boos te worden”, zegt Marsman. Op die manier kan je je woede kanaliseren en in je kunst gebruiken. Ze moedigt kunstenaars dan ook aan om in de politiek te gaan, om activistisch te handelen. Want kunst is heel waardevol, maar bereikt niet altijd het grote publiek. Daarom is het belangrijk om breder te gaan, je stem te laten horen en te streven naar verandering.

Schrijver Lieke Marsman: 'Het is zinvol en productief om boos te worden' © Nick Decombel

Wat nu?

We leven in turbulente tijden die ons vaker wanhopig doen voelen dan hoopvol. Maar door het toelaten van deze verontwaardiging en boosheid kan er veel veranderen. Wat nu? Hoe doe je dat? Misschien kan dit stappenplan helpen.

Stap 1: laat je boosheid toe.

Stap 2: kijk wat de boosheid je vertelt, wat er nu moet veranderen.

Stap 3: maak een plan, bundel je krachten met gelijkgestemden, sluit je aan bij een actiegroep of een collectief... Of richt er zelf een op.

Stap 4: zet de woede op een respectvolle manier om in positieve actie, bijvoorbeeld door een manifest, activistische kunst of een podcast te maken, of door evenementen te organiseren, deel te nemen aan een betoging...

Door boosheid in acties om te zetten, kun je een signaal geven dat wordt opgepikt door de media, waardoor politieke druk kan worden uitgeoefend. Alleen lijken we vaak heel machteloos. Maar samen positieve boosheid voelen kan de sleutel zijn tot verandering.