de franse nederlanden

Waarom we het Nederlands in Frankrijk moeten blijven ondersteunen

Sinds 2019 onderzoekt de Taalunie de plaats die het Nederlands inneemt buiten het eigen taalgebied. Welke rol speelt (het onderwijs van) de Nederlandse taal en cultuur in landen als Italië, Polen en het recent onderzochte Frankrijk? Ruben in ’t Groen, die al vijfentwintig jaar Nederlands doceert in Frankrijk, vat de belangrijkste bevindingen samen. Kennis van het Nederlands is voor Fransen de sleutel tot de gedeelde cultuur en geschiedenis van de buren én tot de bloeiende Vlaamse arbeidsmarkt, betoogt hij.

De meesten onder ons hebben wel eens een fraai kasteel bezocht aan de Loire of in de Dordogne. Je kreeg er een velletje met uitleg over de lokale legenden, adellijke genealogieën en andere wetenswaardigheden en had de keuze uit een Engelse en soms ook een Nederlandse versie. De vertaling van de Franse tekst was, vermoed ik, nogal eens gemaakt door een uit Nederland of Vlaanderen ingeweken dorpsbewoner of, bij gebrek aan zo iemand, misschien een welwillende bezoeker van de naburige camping.

De laatste jaren verbeteren de automatische vertalingen en om de kosten te drukken gebruiken commerciële bedrijven en officiële instanties die tegenwoordig natuurlijk steeds vaker. Hierdoor verschraalt de behoefte aan personeel dat naast het Engels nog andere vreemde talen beheerst. Soms levert een automatische vertaling echter vreemde of humoristische resultaten op, zoals de presentatie van wat er een paar jaar geleden te zien was in Le Tripostal in Rijsel: geen tentoonstelling, maar wel een ‘blootstelling’ genaamd Kleuren.

Hier en daar kom ik in Noord-Frankrijk foutieve officiële affiches of informatieborden tegen, zoals een bord met verkeersinformatie waarin de automobilist tot voorzichtigheid gemaand wordt met de boodschap : “Houdt afstand”. En veel menukaarten verhaspelen de spelling van het populaire Vlaamse gerecht potjevleesch.

In de Parijse metro klinken de aankondigingen niet alleen in het Frans, maar ook in de buurtalen Engels, Duits en Spaans. Echter niet in de buurtaal Nederlands. Als een winkel of restaurant toevallig Nederlandstalig personeel in dienst heeft, wordt daar maar zelden mee geadverteerd. Maar her en der zie je bordjes met ‘English spoken here’. Fransen die Allegoedt of Vandemeulemeester heten, weten soms niet eens wat hun familienaam betekent. U begrijpt het: het Nederlands is in Frankrijk geen veel gebezigde taal.

Ook in Noord-Frankrijk, waar het Nederlands een eeuw geleden nog voet aan de grond had, is het cultureel-historisch bewustzijn van de Vlaamse wortels aan slijtage onderhevig. Veel jongeren zoeken veeleer aansluiting bij een internationale cultuur die wordt gedomineerd door Engelstalige cultuurproducten en sociale media – of Spaanse, Arabische en Koreaanse.

Als de Nederlandse taal onder Fransen al enige belangstelling geniet, is het meestal in een economische, familiale of toeristische regionale context. Net als in Frans-Guyana speelt de nabijheid een katalyserende rol voor de interesse in de taal die mensen aan de andere kant van de scheidslijn gebruiken. Het gevoel anderstalige ‘buren’ te hebben waait echter hoogstens een tiental kilometer ver – dieper landinwaarts is het grensbewustzijn nihil.

Daarbij komt ook nog dat vrijwel geen enkele Fransman de termen néerlandais, hollandais, Hollande, batave of Pays-Bas met precisie kan duiden. De verwarring die flamand en Flandre(s) veroorzaken is nog vele malen groter.

De Nederlandse Taalunie ondersteunt het Nederlands in Noord-Frankrijk. In een periode waarin de economische relaties zich versterken middels de ondertekening van een samenwerkingsverband, heeft de Taalunie een onderzoek uitgevoerd naar de situatie van het onderwijs en de taal in de regio. Hoe staat het Nederlands er ondertussen voor in het onderwijs in Noord-Frankrijk? En wat kan de Taalunie doen ter verdere ondersteuning?

Een gemengd beeld in het middelbaar onderwijs

Het aantal beschikbare plaatsen voor praktijkassistenten is uitgebreid. Voortaan kan een vijftiental studenten een bezoldigde baan vinden in het primair en secondair onderwijs samen. Behalve voor studenten uit Vlaanderen en Nederland staat het programma sinds dit jaar ook open voor kandidaten uit Suriname.

Sinds het vertrek van de enige Nederlandstalige persoon die werkzaam was op het rectoraat in Rijsel zijn de cijfers van het aantal leerlingen dat het schoolvak Nederlands volgt onvolledig en dus onbetrouwbaar. Toch is het duidelijk dat het aantal leerlingen afneemt. In het middelbaar is deze daling voornamelijk te wijten aan een recente onderwijshervorming waardoor optievakken zoals een derde vreemde taal (langue vivante C, of LVC) om meerdere redenen voor leerlingen minder interessant zijn geworden. Het Franse onderwijs biedt de keuze uit een aanzienlijke hoeveelheid vreemde talen, maar het overgrote deel hiervan bestaat uit ‘kleine’ talen. Die zijn niet alleen onderhevig aan veranderingen. Vakken die maar weinig ‘leerders’ hebben, zijn relatief duur en daarom een gemakkelijk doelwit van bezuinigingen, ondanks de steun die ze genieten van de scholen zelf.

Bij de recente daling van het aantal leerlingen op het niveau van het basisonderwijs speelt het lerarentekort een grote rol en daar is het relatief lage loon waarschijnlijk debet aan. Hoewel er ook in het secundair onderwijs voor het Nederlands op korte termijn een tekort dreigt, schept het Franse ministerie vooralsnog geen duidelijkheid in verband met het toekomstig aantal beschikbare banen. Dat maakt het voor studenten en zijinstromers niet aantrekkelijk om een carrière in het onderwijs te beginnen en door te zetten. De zoektocht naar leerkrachten die het Nederlands machtig zijn, is voor het rectoraat van Rijsel geen sinecure. Als er al zo iemand gevonden wordt, is dat meestal bij toeval.

Positief is dat de verschillende instanties die betrokken zijn bij het onderwijs aan weerszijden van de grens (met name natuurlijk de Franse, Nederlandse en Vlaamse onderwijsinspecties) al geruime tijd samenwerken en dat de onderlinge uitwisseling de komende jaren nog wordt versterkt.

De concrete steun van de Taalunie

De Taalunie probeert een sturende werking te hebben op het lokale beleid. Er is een hernieuwd samenwerkingsakkoord in de maak tussen de Taalunie en het rectoraat van Rijsel, want ‘met de Nederlandse en Vlaamse overheid is overeengekomen dat er onderzoek gedaan wordt naar de meerwaarde van het cultureel kapitaal van de Lage Landen. Het onderzoek moet overheden helpen (nieuw) beleid te formuleren voor de internationale positie van de Nederlandse taal en cultuur.’

Net als in de eerder onderzochte landen Italië en Polen kiezen Franse leerlingen en studenten ervoor om de Nederlandse taal te leren omdat ze geïnteresseerd zijn in de bijhorende cultuur. De belangrijkste factor is echter de verhoogde kans op een baan. Zoals in andere landen hebben bedrijven personeel nodig met kennis van de buurtaal en -cultuur om beter zaken te kunnen doen. De vraag naar mensen die het Nederlands beheersen is het grootst in de toerismebranche, de horeca, de cultuursector, het onderwijs en de detailhandel. Daarnaast blijft er ook behoefte aan zakelijke, juridische en literaire vertalers.

Om aan die maatschappelijke en economische behoeftes te voldoen is het noodzakelijk om genoeg mensen op te leiden. En niet alleen deze gediplomeerden dragen hun steentje bij aan het ontsluiten van de afzetmarkt, ook de in Frankrijk werkzame neerlandici bemesten (indirect) de akkers van de handel: naast hun puur vakgerelateerde bezigheden bereiken zij een breder publiek dankzij de organisatie van taalcafés en andere culturele evenementen die bijdragen aan de bekendheid van de taal en cultuur.

Voor het primair en secundair onderwijs komt de concrete steun van de Taalunie vooral tot uiting in het co-financieren van mobiliteitsprojecten, het ter beschikking stellen van lesmateriaal (zoals de modules Hapklaar) en het organiseren van studiedagen voor docenten Nederlands in Frankrijk. Deze initiatieven versterken de band met de Nederlandstalige landen en motiveren docenten zonder vaste aanstelling om te werken aan hun noodzakelijke professionele competenties.

Perceptie

Fransen hebben helaas niet altijd een positief imago van Nederland en Vlaanderen. Het nogal stereotiepe beeld is dat van een (te) liberaal gebied met tulpen en drugs, bier en chocolade. Om te voorkomen dat onbekend onbemind maakt, moeten we de Franse ogen laten zien wat voor moois er aan de andere kant van de grens te ontdekken valt. Niet het minst denken we aan de bloeiende bedrijven en de kansen voor economische samenwerking met de Lage Landen.

Van hun kant ondervinden Nederlanders vaak tot hun verrassing dat mensen in het buitenland niet altijd Engels spreken. Zo had een familielid vorige zomer een probleem met haar bagage op de luchthaven van Thessaloniki. Ze ontdekte tot haar verbijstering dat geen van de medewerkers haar begreep. Paniek. Tot er een stewardess opdook die toevallig een woordje Nederlands sprak.

Een wereldtaal zal het Nederlands in Frankrijk uiteraard nooit worden. Het aantal voorradige Nederlandstalige producten in boekhandels is doorgaans mager, Nederlandstalige films staan zelden op de affiche. Alleen de schilders van weleer genieten bekendheid. Toch is en blijft kennis van het Nederlands een toegangspoort tot een intiemere kennis van de ‘buren’ (hun gedeelde cultuur en geschiedenis) en een sleutel tot de bloeiende Vlaamse arbeidsmarkt.

• Nederlands in Frankrijk
• Nederlandse Taalunie