taal column

Wat Calimero en Marshall met elkaar gemeen hebben

Voelt u zich wel eens tekortgedaan? Misschien hebt u wel last van een calimerocomplex, vernoemd naar het schattige tekenfilmvogeltje. Die is trouwens niet alleen: heel wat meer namen leven voort in onze taal. Maak kennis met Félix Nadar!

Ooit plukte de pinnige non van het zesde leerjaar me van bij mijn achtjarige vriendinnetjes vandaan. Hoe haalde ik het in mijn hoofd om zomaar op de speelplaats van de lagereschoolkinderen te komen spelen? Ik hoorde thuis op de kleuterspeelplaats!

Het protest van mij en mijn vriendinnetjes – “Ze is écht acht jaar, net als wij!” – mocht niet baten. Ik werd bij de kraag van mijn kraakwitte bloesje gevat en naar de kleuterspeelplaats gebracht. Daar bracht ik een eenzame speeltijd door tot de juf van het derde leerjaar mij – samen met een koppig vriendinnetje – uit mijn lijden kwam verlossen.

“Ben je eigenlijk veel te vroeg geboren of ben je een dwerg?” vroeg het vriendinnetje argeloos. Geen van beide, luidde het antwoord van mijn moeder: ik was simpelweg lilliputterklein voor mijn leeftijd, net als de rest van de familie. Daarmee was de kous voor mij af.

Een calimerocompex, door de Dikke Van Dale omschreven als “het gevoel dat een persoon, organisatie of land vanwege zijn geringe omvang niet serieus wordt genomen en geen invloed kan uitoefenen”, was (en is) dus niet aan mij besteed. Het complex is genoemd naar Calimero, een zwart kuikentje, in de gelijknamige tekenfilmserie uit 1963, vanwege zijn slagzin: “Zij zijn groot en ik is klein, en dat is niet eerlijk!”

Het kleine tekenfilmkuiken, een uitvinding van de Italiaanse broers Pagotto, voelde zich immers meermaals tekortgedaan of vernederd – op een uiterst schattige manier, dat wel.

Calimero is niet alleen. Al weet niemand precies hoeveel het er zijn, het Nederlands telt wel meer woorden die van een fictieve of historische persoon zijn afgeleid. Taalkundigen spreken van eponiemen. Dat begrip komt van het Griekse epi
(‘bij’) en onoma (‘naam’).

Een eponiem is dus de naam van een persoon die letterlijk “bij een zaak gekomen is”, figuurlijk “naar wie een zaak vernoemd is”. Van een eigennaam, bijvoorbeeld George Catlett Marshall, wordt dan de samenstelling Marshallplan gemaakt.

Terwijl eigennamen altijd een hoofdletter hebben, verliezen eponiemen die hoofdletter dikwijls, maar niet altijd. Verwijst het eponiem nog rechtstreeks naar de persoon in kwestie, dan schrijf je een hoofdletter. Bestaat die band enkel nog onrechtstreeks, dan hoort er een kleine letter te staan.

Het Marshallplan met hoofdletter verwijst dus naar het gigantische hulpverleningsplan van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Marshall om Europa er na de Tweede Wereldoorlog economisch weer bovenop te helpen. Een marshallplan
met kleine letter verwijst naar een willekeurig groots opgezet hulpverleningsplan.

Zo vond de Griekse econoom Yanis Varoufakis, die in 2015 kort minister van Financiën was, dat zijn land in crisis behoefte had aan een marshallplan – zonder hoofdletter dus.

Naast het verzonnen figuurtje Calimero en minister George Marshall leefden ook andere personen verder in de Nederlandse woordenschat. Als koersliefhebber is mijn absolute favoriet onder die eponiemen nadar, een Belgisch-Nederlands woord voor dranghek. Er is geen koers in Vlaanderen of er vliegt namelijk wel een coureur in de nadars.

Die dranghekken hebben hun naam te danken aan de negentiende-eeuwse Fransman Félix Nadar, een pseudoniem voor Félix Tournachon. Naast avonturier, karikaturist, schrijver en ’s werelds eerste luchtfotograaf was hij ook een… mislukte ballonvaarder.

Met zijn zelf ontworpen reuzenluchtballon, Le Géant, stort Nadar drie keer neer: hij raakt daarbij zwaargewond. Op 26 september 1864 onderneemt hij in Brussel een vierde poging, die strandt in Ieper en niet in het verhoopte Oostenrijk.

Om de duizenden toeschouwers bij het opstijgende luchtgevaarte weg te houden, worden hekken gebruikt die makkelijk te verplaatsen zijn. Tot grote wanhoop van Nadar, die niet van afsluitingen houdt, bericht een Brusselse krant met ontzag over de talloze barrières nadar. Protesteren doet Nadar met een brief aan de redactie, maar het kwaad is geschied: met nadar laat de ballonvaarder een ongewilde taalkundige erfenis na.

Van het eponiem worden de Vlaamse en Waalse pendant uitsluitend in België gebruikt. Zoals Nederlanders geen nadarhek
kennen, drong ook barrière nadar niet in Frankrijk door.

Sinds hij dit geweldige eponiem van mij cadeau kreeg in 2017 heeft wielercommentator Michel Wuyts de anekdote al drie keer gedeeld met de Sporza-kijkers. De laatste keer was op 10 september, in de twaalfde etappe van de Ronde van Frankrijk, van Chauvigny naar Sarran Corrèze om helemaal precies te zijn.

Terwijl ik hem in 2017 netjes mijn bron
vermeldde, vertelde Wuyts de anekdote opnieuw als ware het parate kennis die hij zomaar ter beschikking heeft. Vanuit mijn zetel voelde ik de lichte drang om hem bij de kraakwitte kraag te vatten, hopla, richting nadar.

Misschien schuilt er meer Calimero in mij dan ik dacht.

• Calimero
• column
• eponiemen
• namen