samenleving

Wat als het water te laag staat?

Eeuwenlang moesten de Nederlanders de strijd aangaan met het dreigende water. Sinds een paar jaar hebben ze, o ironie, ook te kampen met een tekort aan water. De toenemende droogte leidt nu al tot problemen in de scheepvaart en de landbouw, en zorgt voor inzakkende huizen. Ingrijpende maatregelen dringen zich op, maar die zijn niet in één klap voorhanden.

Treinend door Europa / zie ik brede gele stroken / droog door oneindig akkerland gaan… Hendrik Marsmans beroemde gedicht ‘Herinnering aan Holland’ schiet door mijn hoofd als ik in de vroege zomer van 2020 door de ramen van de Thalys Parijs-Amsterdam naar buiten staar. Wat opvalt: de kleur van het landschap aan weerszijden van de hogesnelheidsrails verandert nauwelijks. Het vruchtbare groen dat de treinreizigers gewend zijn te zien, is zeldzaam.

Overal is het een patchwork van gelige vlakken, op de Pantone-kleurenwaaier variërend van PMS 108 tot 135. Akkers zien eruit als stukken huid waarvan de haren minutieus uitgetrokken zijn door een te sterke pleister die er dagen te lang op zat. Dan weer lijkt het wat oranjeachtig, dan hebben de velden meer weg van blonde lokken van een Friese fierljepper. Af en toe neigt een veld naar bruin. En heel soms rest niet veel meer dan dorre aarde. Her en der zoeken groepjes Holsteinerkoeien en Limousinrunderen verveeld naar schaars gras. Wie door de Benelux reist, ziet dat we niet alleen in de greep zijn van corona, maar ook van een veel zichtbaarder doder, de droogte.

Als inwoners van polders in een enorme delta zijn de Nederlanders al eeuwen gewend om zich te beschermen tégen het water. De zee, hun vriend en vijand, brengt tegelijkertijd al net zo lang rijkdom. Al op de kleuterschool leerden ze over de stijgende zeespiegel en dreigende overstromingen. Maar bij het ontzag voor de zee komt nu een nieuwe uitdaging: ze moeten zich leren te beschermen tegen te weinig water. Dat juist dat een bedreiging zou kunnen worden, is een besef dat pas de laatste jaren begint te komen.

Record na record

De “breede rivieren” van Marsman gaan nog immer traag door oneindig laagland. Maar ze worden de laatste jaren periodiek minder breed. De warme zomers van de afgelopen jaren gaan hand in hand met meer droogte. Het eerste halfjaar van 2020 waren de warmste zes maanden sinds het begin van de regelmatige weerwaarnemingen in 1706. De lente kende liefst 806 uur zonneschijn, met een uitschieter in het Zeeuwse stadje Vlissingen naar 836 uur (tegen 540 uur in een “normale” lente). 2020 was het derde achtereenvolgende jaar dat de waterkaart van Nederland knalrood kleurde. In 2018 duurde de schaarsheid zelfs tot het begin van de winter. In 2019 viel er te weinig om het tekort van het voorgaande jaar in te lopen. Zelfs diepliggende grondwaterreservoirs raakten steeds verder uitgeput.

Ook in de eerste helft van 2020 had het nauwelijks geregend. De zon en de warme lucht waren vanaf maart vorig jaar net zo’n constante in het leven van de Nederlanders als de dagelijkse besmettingscijfers van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). De aanvoer van de grote rivieren uit het zuiden, zoals de Rijn en de Maas, was niet genoeg. Wel zorgden flinke regenbuien half juni lokaal voor meer water. Een droge bodem kan lastiger water opnemen. Als er dan wel regen valt, is het soms zo veel dat het niet de kans krijgt de bodem in te zakken, maar wegspoelt en in sloten en riolering verdwijnt.

In de eerste helft van 2020 was het neerslagtekort boven het niveau van 2018, zo viel te lezen in de tweewekelijkse Droogtemonitor. Deze nauwgezette stand van waterzaken wordt samengesteld in het Watermanagement Centrum in Lelystad. Bezoekers aan dit nationale controlecentrum middenin de Flevopolder moeten denken aan de controlekamer van NASA in Houston. Van kleine beekjes tot de reusachtige Rijn, van binnenwatertjes tot het uitgestrekte IJsselmeer: geen druppel in het land ontsnapt aan de aandacht van de aanwezigen achter de talloze monitoren. In een serene rust heersen de ingenieurs van Rijkswaterstaat zoals een moderne Mozes. Waar nodig kan met een druk op de knop water van de ene regio naar de andere verplaatst worden.

Iedere twee weken publiceren ze hun rapport. Niet alleen verplichte kost voor landbouwers, maar ook voor schippers, zoals Twan Brummelkamp. Hij is kapitein van het binnenvaartschip Progres van de Bosman Group. Twee tot drie keer per week vervoert hij containers uit het Rotterdamse havengebied naar Duitsland. En vice versa. De waterstand heeft invloed op de omvang van de lading. “Op een normale vaart nemen we zo’n 250 containers mee. Dat betekent 250 vrachtwagens minder op de snelwegen”, vertelt hij vanuit de futuristische cockpit van zijn 135 meter lange schip. “Bovendien is de uitstoot per vervoerde ton erg laag in vergelijking met wegvervoer.”

Maar als het water te laag staat, kan er veel minder geladen worden. Toen in november 2018 de Waal op een recordlaagte stond, waren de duwbakken van de Progres richting het Ruhrgebied maar voor een klein deel gevuld. Op sommige plekken zat er nog geen 30 centimeter tussen de onderkant van het schip en de bodem van de rivier. Het vereist heel wat vakkunst om dan te varen. “Voor je het weet loop je vast”, zegt Brummelkamp, “Vorige week hebben we nog een ander schip moeten lostrekken. De kapitein had de ondiepte verkeerd ingeschat. Uren zijn we er mee bezig geweest.”

2020 was voor de jonge schipper niet zo extreem in 2018. “In Zuid-Duitsland is meer dan genoeg regen gevallen dus de hoogte van de rivieren valt mee”, zei hij toen. Toch blijft het opletten. Hoe lager het water, hoe minder vracht er mee kan. Dat is vooral ongunstig voor de klant, maar niet per se voor de schipper: die worden in de meeste gevallen betaald per traject, halfvol of vol maakt daarbij niet veel uit. Als die situatie echter te lang duurt, stappen de klanten misschien over op ander vervoer. Brummelkamp moet zich dus aanpassen. “We hebben zeker geleerd van de droge periodes. Schepen zijn nu een stuk lichter, zodat er meer lading meekan. Zo bereiden we ons voor op meer onvoorspelbare waterwegen.”

Structurele verandering

Dat het weer steeds grilliger wordt, speelt ook de boeren parten. In Zeeuws-Vlaanderen, waar de kaarsrechte polders naadloos overgaan in prachtige zeventiende-eeuwse luchten, is de droogte inmiddels een terugkerend probleem. Terwijl de drukte van de Antwerpse haven maar een goed kwartier rijden is, staan hier “in de geweldige ruimte verzonken de boerderijen verspreid door het land”.

Een van die boerderijen is het akkerbouwbedrijf van Piet en Ellen de Feijter. Sinds 1811 is de onderneming in handen van de familie. Het echtpaar verbouwt onder meer suikerbieten, tarwe en vooral uien. Deze velden horen bij de vruchtbaarste van West-Europa, maar de vroeger zo voorspelbare seizoenen worden steeds wispelturiger. Eind 2018 bezocht ik De Feijters voor een reportage. Het was een gortdroog jaar geweest. De beroemde Zeeuwse uien, soms wel zo groot als een tennisbal, haalden nu niet eens de omvang van een pingpongballetje. Voor het eerst werd duidelijk dat zelfs in Zeeland, waar water in het DNA van de bewoners zit, genoeg regenval geen vanzelfsprekende zaak meer is. De extreme droogte van toen was een moment om te gaan twijfelen aan de overlevingskansen van het meer dan twee eeuwen oude bedrijf.

Een kleine twee jaar later klinkt Ellen iets optimistischer: “Wekenlang was het weer hier hetzelfde: een zonnetje en oostenwinden. En daarmee verdroogde ook onze grond. Eind april waren een heleboel gewassen nog niet gezaaid. We gokten door te stoppen met zaaien. En hadden uiteindelijk net genoeg regen om alles te laten kiemen. In juni viel er in twee dagen tijd 65 millimeter. Als dat was niet was gekomen, had ik nu ook een ander verhaal.”

De lokale verschillen zijn echter groot. “We hebben prachtige bieten staan, maar twee polders verder is de grond net anders. Een goede opbrengst is honderdduizend bieten per hectare. Als er tachtig- à negentigduizend opkomen, dan doe je het prima. Maar collega’s hier in de buurt halen nu nauwelijks tienduizend. Hoeveel je ook oogst, de investering is hetzelfde. In West-Zeeuws-Vlaanderen zijn de bieten gewoon uitgefreesd. De boeren daar zien dan maar van zaaien af.”

Ook voor De Feijters is niet alles positief. “Vlas is lastig, en dat is bijna overal zo. Vanaf de dijk zie je door het vlas de grond, bij de tarwe ook, en dat is niet goed.” Na een droogteperiode is het hopen op een gematigde zomer. “Voor ons gaat het wel, maar sommige collega’s hebben niets. Als je over de dijk fietst, heb je soms pijn in je buik van wat je ziet. Onze bieten staan er nu. Tot het ineens weer 35 graden wordt, en zes weken geen regen… dan vrees ik het ergste.”

Natuurlijk hoort die onzekerheid bij de landbouw, zegt de Zeeuwse onderneemster. Maar er is iets structureels aan het veranderen. “In 2016 dacht je nog dat het een incident was. Toen kwam 2018. En nu dreigt de droogte ieder jaar terug te keren. Wat we moeten doen, weet ik niet zo goed. Ik weet het antwoord ook nog niet. Je ziet dat klimaatverandering echt is. Degene die nog denkt dat het niet gaat gebeuren, moet terug onder zijn steen kruipen”, zegt ze enigszins melancholiek, maar met gevoel voor realiteit.

Bedreigde huizen

De droogte zorgt voor slechte oogsten, moeilijker begaanbare waterwegen, maar ook voor verzakkingen. Naar schatting een miljoen huizen in Nederland loopt risico. Vooral voor de huizen gebouwd voor 1970 dreigt gevaar. Ze staan vaak op houten palen. Als die droogvallen, gaan ze rotten. Er komen scheuren in de muren, huizen verzakken en als de fundering niet vernieuwd wordt, kan het huis zelfs onbewoonbaar worden. Ook funderingen op veen en klei kunnen verzakken door droogte en krimp van de veengronden. De kosten, al snel vele tienduizenden euro’s, zijn voor de eigenaar. Preventief optreden is technisch lastig, maar niet onmogelijk.

Gemeenten kunnen soms het grondwaterpeil op orde houden door bijvoorbeeld rioolbuizen aan te leggen die water de grond in laten stromen. Dat gebeurt nog lang niet overal. Bovendien hebben door de coronacrisis lagere overheden nu veel minder te besteden. De aanpak van verzakkingen en verzilting is even geen prioriteit meer.

Dorstig land

Op nationaal niveau begint de politiek in Nederland eindelijk langzaam wakker te worden. Ook in Vlaanderen: de Vlaamse Milieumaatschappij, die gaat over het integrale waterbeleid, heeft sinds juli 2020 met de Blue Deal een plan van aanpak voor de waterschaarste. In Nederland publiceerde het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat eind 2019 een rapport met aanbevelingen om het land weerbaarder te maken tegen droogte. Iedereen ziet nu de urgentie in.

Het watermanagement waarmee de Lage Landen over de hele wereld roem verwierven is toe aan een volledig nieuwe aanpak. Want de gevreesde “stem van het water” uit het gedicht van Hendrik Marsman is in sommige regio’s al omgeslagen in een smeekbede om water. Een andere grote Nederlandse dichter, J. Slauerhoff, schreef vorige eeuw de beroemde strofe “In Nederland wil ik niet sterven / En in de natte grond bederven”.

Over de leefbaarheid van het land valt bijna een eeuw later nog steeds te twisten, maar een begrafenis in de natte grond is steeds lastiger aan het worden. Het blijft een vreemd idee: de strijd tegen te veel water wordt uitgebreid met de strijd tegen te weinig water. Onder een onwennig brandende zon snakt een dorstig land tevergeefs naar verlossing.

• droogte
• Klimaatverandering
• water