literatuur recensie

‘Was’ van Jilt Jorritsma: Twin Peaks in de Friese polder

In Was schuift debutant Jilt Jorritsma de lineaire tijd aan de kant, en bouwt zo een fascinerend, mysterieus verhaal over het terugvinden van het verleden en het doorbreken van de cirkel van het leven.

Je hebt boeken die zich eenvoudig laten omschrijven. Het zijn magisch-realistische romans, brievenromans, filosofische romans, psychologische romans, horror, sciencefiction of welk label je ook maar kunt vinden.

Zo’n etikettering door uitgever of recensent zou je wat lui kunnen noemen, maar het schept alvast het voordeel van de duidelijkheid. De lezer weet min of meer waar hij of zij aan toe is. Bibliotheken maken er handig gebruik van, met icoontjes op de rug van het boek.

De jonge historicus Jilt Jorritsma, in 2018 winnaar van de eerste Joost Zwagerman Essayprijs met ‘Onthoofd’ (over beelden van Rodin die na de aanslagen van 9/11 werden teruggevonden in het puin van de New Yorkse WTC-torens), heeft het de bibliothecarissen in de Lage Landen alvast niet makkelijk gemaakt.

Zijn eersteling Was bevat iets van alle bovenvermelde genres, al gaat horror misschien wat ver. En toch, wie angstdromen heeft voor een bezoek aan de tandarts, zal zeker sidderen bij de beschrijving van hoe een rottende vijfde verstandskies uit het gehemelte van hoofdpersonage Wyrd wordt verwijderd. Niet voor gevoelige lezers, het zou ook een label kunnen zijn.

[De tekst gaat verder na de video]

Met die verstandskies begint het hele verhaal. Die hoort uiteraard niet in Wyrds gehemelte te zitten, maar na de pijnlijke operatie om de verstandskies weg te halen, blijkt uit onderzoek ook nog eens dat die kies ouder is dan Wyrd zelf. De dokters staan voor een raadsel. Wyrd, zelf wetenschapper, is vast van plan dat raadsel te ontrafelen.

Aan zijn moeder kan hij het niet meer vragen. Zij is dementerend, stamelt bij bezoeken dat ze nooit een zoon heeft gehad, en overlijdt terwijl Wyrd enkele dagen in het ziekenhuis is voor zijn ingreep. Al wat rest is een oud fotoalbum met enkele beelden uit zijn prille jeugd, een vader heeft hij nooit gekend.

Gesprekken met Ige, zijn ex die in hetzelfde ziekenhuis werkt als hij, stimuleren hem om op zoek te gaan naar zijn roots. Op basis van Google Maps vindt hij een afgelegen plaats in het noorden van Nederland die erg lijkt op een van de foto’s in het album. Het is niet veel, maar voor Wyrd genoeg om het erop te wagen.

Wat volgt is een donker, beklemmend verhaal met enkele verrassende wendingen, gestuurd door zogenaamde dark patterns, omgevingen die mensen onbewust sturen. Een soort Twin Peaks in de Friese polder, doorspekt met filosofische bespiegelingen over de verdwijnende band tussen mens en natuur, of over het al of niet fictieve idee van een lineaire tijd.

Alleen moet hier geen mysterieuze moord worden opgelost, maar gaat Wyrd op zoek naar het mysterie van het leven zelf. Bloedende, pratende bomen spelen daarbij een rol, en bijen. Bijen, en hun was waaruit beelden worden gemaakt. Aristoteles, Vergilius en Descartes passeren de revue, we leren dat bijen vroeger werden gezien als de helden van tijd en metamorfose. Die wassen beelden vindt Wyrd dan weer op de zolder van de hoeve waar hij zijn intrekt neemt bij een oude, eigenzinnige man die overleeft op aardappelen en honing.

Schuifelend, voetje voor voetje, ontdekt Wyrd zo het mysterie van zijn (en ons?) bestaan. Of denkt het te ontdekken, want niets is ooit helemaal zeker in dit verhaal. Jorritsma weeft een veelheid aan verhaallijnen door elkaar, maar toch is Was een strak geconstrueerde en met vaart vertelde roman. Geen moment heb je als lezer het idee dat dit alles te vergezocht of te verzonnen is.

Dat heeft Jorritsma mede te danken aan zijn heldere stijl. Dit boek leest soms als een betoog, de essayist is nooit ver weg in deze roman. Jorritsma kan goed argumenteren, en dat komt van pas wanneer hij zijn ontdekkingen stapje voor stapje prijsgeeft. Tegelijk weet Jorritsma hoe hij een spannende scène moet schrijven, wat het boek ook het filmische karakter meegeeft van een goede thriller. Helemaal een goede vondst zijn de brieven waarmee het boek is gelardeerd, waarbij de datering belangrijk is.

Want als de lineaire tijd een fictie is, dan doet het er eigenlijk ook niet toe waar je in het verhaal begint. De cirkel wordt doorbroken. Vorm en inhoud vallen zo perfect samen. Je kunt na de laatste pagina gewoon opnieuw beginnen, en dan ontdek je nieuwe zaken die je eerst volledig over het hoofd had gezien.

Dat is verduiveld knap, en het bewijst dat Jorritsma zijn verhaal op een ingenieuze manier in elkaar heeft gestoken.

Jilt Jorritsma, Was, Lebowski, Amsterdam, 2021, 238 p.

• De Eerste Keer
• debuutroman
• Jilt Jorritsma
• romandebuut