Rachida Lamrabet (1970) maakte van bij het begin van haar literaire carrière indruk. Met Vrouwland (2007) sleepte ze de Vlaamse Debuutprijs in de wacht en haar korte verhalen in Een kind van God (2008) vergaarden veel lof in de Lage Landen. De Vlaamse auteur van Marokkaanse afkomst verkent in haar werk thema’s als migratie, integratie, identiteit en ontworteling. Kenmerkend voor haar vertelstijl is de drang om die thematiek vanuit verschillende standpunten te benaderen.

Met die veelzijdigheid creëert Lamrabet geraffineerde schakeringen in haar werk, wat niet betekent dat ze scherpe standpunten schuwt in haar literatuur, of daarbuiten. Integendeel, toen ze in Vlaanderen in een mediastorm terechtkwam vanwege een genuanceerde mening over de boerkakwestie, reageerde ze met het essay Zwijg, allochtoon! (EPO, 2017). Ondertussen was ze al volop bezig aan een nieuwe roman, Vertel het iemand, die eind 2018 verscheen.

Daarin ontdekt het hoofdpersonage, een jonge Amazigh van het Marokkaanse platteland, dat hij samen met zijn tweelingzus “in zonde” is voortgekomen uit de eenmalige romance tussen een Marokkaanse moeder en een Fransman die in opdracht van zijn regering het land rondtrok om het al tekenend te verkennen. Gedreven door wraak vanwege de ravage die de man in hun levens had aangericht, gebruikt de jongen geweld tegen zijn vader, wat leidt tot zijn gevangenzetting. De enige keuze die hem rest, is met de Franse legers mee ten strijde trekken tegen Duitsland – de Eerste Wereldoorlog is net uitgebroken.

Aan het front in Noord-Frankrijk wordt hem veel duidelijk: de leugens van de oorlog en van het geloof, van zijn verleden en zijn identiteit. Hij vertrouwt zijn inzichten toe aan een schrift. Een doorgehaalde zin wordt geïnterpreteerd als hoogverraad, het vuurpeloton wacht. De door schuld geplaagde vader reist de zoon achterna en krijgt diens levensverhaal te horen in de nacht voor de executie. De laatste wens van de jongen is dat zijn schrift bij zijn zus terechtkomt, zodat zijn geschiedenis tenminste voortleeft.

Rachida Lamrabet © Koen Broos

Lamrabet kreeg terecht lovende commentaren, want het beste van haar schrijf- en verteltalent komt samen in Vertel het iemand: de meerstemmigheid en gelaagdheid van het verhaal, de behendigheid om zich met veel inlevingsvermogen tussen verschillende werelden te bewegen en de kunst van het vertellen in een lichtvoetige, complexloze stijl waarin zowel scherpe observaties als rake metaforen zijn verweven. De plotwendingen zijn direct en weinig gecompliceerd, maar daar is het de auteur niet om te doen.

Dit boek gaat over intermenselijke relaties tussen individuen en groepen, die tot elkaar aangetrokken of van elkaar gescheiden of afgestoten worden door geloof, traditie, taal, kleur of natie, maar ook door een tekening of een doorgehaalde zin. Die relaties worden sterk beïnvloed door de geschiedenis van Marokko aan het begin van de twintigste eeuw. De spanningen tussen kolonisator en gekoloniseerde lopen als een rode draad door het boek.

De spanningen tussen kolonisator en gekoloniseerde lopen als een rode draad door dit boek

Lamrabet gebruikt de naïviteit en nieuwsgierigheid van haar hoofdpersonage, gecombineerd met subtiele metaforen en welgekozen historische details, om de leugens en mechanismen van het westerse imperialisme pijnlijk bloot te leggen. Zo wordt het Franse geloof dat het land in de kolonies voorspoed en vrede had gebracht, hen had “verlost van epidemieën, vijandelijke invallen en hongersnood”, genadeloos gecounterd door de jongen: “Ik moest denken aan de overstroming in ons dorp. Ik heb daar geen enkele Fransman gezien die wat dan ook deed om ons voor de honger te behoeden. Het waren de vrouwen die het dorp tegen nog groter onheil hadden beschermd.”

Op het weefgetouw van Lamrabet worden tegenpolen en parallellen van grote en kleine geschiedenissen op en over elkaar gespannen, of het nu gaat over gelovigen of niet-gelovigen, over zij die zich beroepen op de macht van de taal of zij die zweren bij het geweld van het geweer, geletterden versus analfabeten, mannen versus vrouwen, nationalisten versus “onnozele kinderen”, bewust verzet of gehoorzame onderwerping, vergeten of herinneren.

Koloniaal kanonnenvlees

We moeten Lamrabet echter vooral dankbaar zijn dat ze een roman heeft geschreven over de ervaring van Noord-Afrikaanse soldaten in de Eerste Wereldoorlog. Net zoals koloniale grootmacht Groot-Brittannië zette la plus grande France haar koloniale troepen uit de uithoeken van de wereld als kanonnenvlees in om haar oorlog te voeren. In tegenstelling tot de overvloed aan getuigenissen over de blanke Franse oorlogservaring, vallen de geschreven getuigenissen van de autochtone infanteristen (tirailleurs) allicht op één hand te tellen.

Het valt op hoe auteurs drie of vier generaties later een stem geven aan hun onfortuinlijke landgenoten van weleer. Zo trad de Algerijnse schrijfster Maïssa Bey in haar CityBooks-editie over Ieper (2018) in de sporen van haar grootvader, een Algerijnse tirailleur die in de gasaanval van 22 april 1915 bij Yber (Ieper) om het leven kwam. David Diop beschreef in de roman Frère d’Âme (Éditions Seuil, 2018) de ervaring van Senegalese tirailleurs aan het Westelijk Front, en Rachida Lamrabet deed dat nu voor de Marokkaanse militairen.

Marokkaanse tirailleurs in de Eerste Wereldoorlog © Wikipedia

Het sterke aan Vertel het iemand is dat de auteur niet alleen de frontervaring behandelt, maar ook het vooroorlogse parcours uitvoerig schetst, met kennis van zaken en bijzonder veel inlevingsvermogen. Op die manier geeft het levenspad dat de naamloze jongen heeft afgelegd, van het Marokkaanse hinterland bij Fez tot de loopgraven van het Westelijk Front in Frankrijk, evengoed kleur aan de levens van de minstens drieëndertig Marokkaanse soldaten die tijdens WOI in Vlaanderen sneuvelden.

Hun namen zijn bekend in de databases van De Namenlijst (In Flanders Fields Museum, Ieper) en het Franse project Mémoire des Hommes. Als we die lijn zouden doortrekken, doorbreekt het verhaal van Lamrabet (en van Bey, en van Diop) op zijn minst de stilte rond de in totaal 3.466 omgekomen Marokkanen, de minstens 43.393 Algerijnen (van wie 3.153 in België), de minstens 10.486 Tunesiërs (887 in België) en de minstens 4.534 Senegalezen (62 in België).

Deze vergeten geschiedenis is zowel de onze, als die van de Fransen, als die van de landen van herkomst van deze mannen. “Het waren de jongens die me vroegen om alles op te schrijven. Ik weigerde eerst, ik zag niet in waarom ik mijn tijd moest verdoen met alles te noteren. Ze zagen de Fransen schrijven en dan kwamen ze om me heen hangen. ‘Schrijf alles op. Jij bent de enige die dat kan. Kijk naar de Fransen, ze schrijven alles op. Je zou bijna denken dat ze deze oorlog voeren om hun schriftjes te kunnen vullen. Denk je dat ze ons noemen in hun brieven? Je moet over ons schrijven. Waarvoor dient je kennis anders? Schrijf!’, zo vertelt de jongen, want: ‘Na alles wat we hadden doorstaan zou de grootste bestraffing zijn dat we weggewist werden uit de herinneringen van de nog levenden.’”

Gelukkig heeft Rachida Lamrabet het allemaal opgeschreven. Haar verhaal verdient het om gelezen en doorverteld te worden, door jong en oud.

Rachida Lamrabet, Vertel het iemand, Polis, Antwerpen, 2018, 256 p.