Vincent van Gaalen fotografeert de diepte van de duisternis

Toen hij de kaart met de lichtvervuiling in Europa zag, schrok de Nederlandse fotograaf Vincent van Gaalen zo hard dat hij op missie vertrok. Met alleen zijn fotoapparatuur, een tent en wat rantsoen ging hij op zoek naar de laatste donkere gebieden van ons continent. Het resultaat is te zien in de expo Absence, tot 14 mei in Atelier K84 (Amsterdam) en vanaf 4 juni in West End (Den Haag).

Wanneer werd je voor het laatste door volledige duisternis omhuld? Zo donker dat je je eigen handen niet meer kon zien, dat je alleen de echo’s van je voeten kon horen? Veel kans dat je heel diep in je geheugen moet graven, of misschien zelfs nooit zo’n moment meegemaakt hebt. Dat is precies het punt dat de Nederlandse fotograaf Vincent van Gaalen (1984, Delft) wil maken: waar de mens is, is vuur. En het vuur dat wij ooit leerden te beheersen, lijkt nu ons overmeesterd te hebben. Lamp na lamp wordt de aarde lichter. De natuurlijke cyclus van dag en nacht is met uitsterven bedreigd.

Geïntrigeerd door de vraag of er nog echte duisternis in Europa is, en hoe hij al dat zwart kan vastleggen, ging Van Gaalen zo’n twee jaar geleden op pad. Met zijn tent en enkele camera’s begaf hij zich naar de laatste donkere gebieden van ons continent. Daar waar de nachtelijke duisternis nog niet verdrongen is door lichtvervuiling, waar de afwezigheid van de mens nog voelbaar is.

Waar een wil is

Hij wist vanaf de start dat hij er iets voor over moest hebben om de duistere gebieden op zijn lijstje te bereiken. Zo wandelde en klauterde hij achttien uur in Nationaal Park Hohe Tauern in Oostenrijk, tot hij zijn tent kon opzetten in de vallei die hij voor ogen had. Daar wachtte hij dan weer dagenlang tot de perfecte mist neerdaalde. Het resultaat mag er zijn: een halfdoorschijnende witte wolk hangt tussen twee steile wanden, met aan de ene kant scherpe rotsen en aan de andere zijde de silhouetten van kleine naaldbomen. De lucht is donkergrijs en je ziet de mossen en struiken met de scherpte van een nachtdier.

Daarvoor paste Van Gaalen een bijzondere strategie toe. Omdat zijn camera het niet altijd toeliet om wat je ’s nachts ziet ook op beeld vast te leggen – de rivier bijvoorbeeld – bootste hij die beelden na tijdens het schemeruur. Hij liet zich dus niet leiden door zijn lens, maar door wat je ’s nachts met het blote oog kunt waarnemen.

Mysterie

Achteraf lijkt het een inspirerend avontuur, maar Van Gaalen geeft toe dat de alom aanwezige duisternis hem vaak het gevoel van controle ontnam. “Het vallen van de nacht maakt onwennig. Je oerinstinct komt naar boven en het geritsel van een egel evoceert de aanwezigheid van een groot beest. Toch was ik vaak nog banger voor mensen: de stropers die niet verwachten dat er in de verlaten gebieden nóg een mens ronddwaalt.”

Het mysterie en het onbehagen duiken zelfs op dicht bij huis, op de foto die hij maakte op Terschelling. Hoewel de zwarte, dicht op elkaar gepakte wolken zowat elk stukje maanlicht uit de hemel halen, zie je de rillingen op het water. De gure wind denk je er zo bij. ’s Nachts wordt deze plek teruggegeven aan zichzelf en neemt de natuur het helemaal over. Meer nog, enkele uren later overstroomt dit gebied en is de mens zonder herkenningspunten helemaal verloren.

Nachtelijke blik

Toch is de nachtelijke natuur niet alleen een plek die je met angsten opzadelt. Zodra het je lukt om je over te geven te geven aan de duisternis, maakt instinct plaats voor verbeelding. Voor poëzie, die niet alleen opgeroepen wordt door het licht van de maan en de sterren, maar ook door het gevoel van vertraging en leegte dat de nacht met zich meebrengt.

Wanneer je de bril afzet waarmee je overdag kijkt, krijg je namelijk andere ogen in ruil. Op Van Gaalens foto’s vallen de kleuren weg, waardoor het lijkt alsof je minder ziet, maar daarmee dringt een heel nieuw kleurenpalet zich op. De bergen in de Pyreneeën gaan van bijna wit en kalkgrijs tot gitzwart. Daarboven zweven mistige, dunne wolken en de grijze achtergrond lijkt een groene tint te herbergen.

Wat je ’s nachts waarneemt, zie je bovendien extra intens. Op de foto’s blinken de afzonderlijke blaadjes en tekenen de rotsstructuren zich duidelijk af. De nacht staat er ook om bekend andere zintuigen aan te scherpen. Geluiden, geuren en texturen kun je niet op beeld vastleggen, maar Van Gaalen doet een verdienstelijke poging. Op Sumava hoor je de rivier bijna ruisen door de bomen en bij Hohe Tauern klatert de waterval met luid geraas naar beneden.

Illusie

Het zal niet verbazen dat de foto’s het meeste tot hun recht komen in het donker. Laat dat nu net het punt zijn waarop de expo teleurstelt. Overdag in de galerij is er veel reflectie wat het moeilijk maakt om alle nuances op de beelden te ontwaren. Het is wel meteen een oefening in actief kijken: wat eerst een zwart vlak lijkt, wordt na een lange, secure blik vanuit verschillende ooghoeken een uitgestrekt of overwoekerd landschap. Zo lijkt het alsof je even meegenomen worden naar de wildernis, waar je ogen moeten wennen aan het donker.

Dat is ten slotte waar het allemaal op neerkomt: Van Gaalen onderzoekt hoe de scheppende mens zich op een andere manier kan verhouden tot de natuur. Door die niet in te palmen met lichtbronnen, maar ze vol aandacht te observeren en te waarderen. Als je het donker donker laat zijn, besef je pas dat zwart nooit alleen maar zwart is.

Abscence in Atelier K84 is nog elke vrijdag en zaterdag open, tot 14 mei. Van 4 juni tot 2 juli is de expo in een kleinere opstelling én met een nieuw installatiewerk te bezichtigen in West End in Den Haag.