kunst column

Verschenen en verdwenen

Bij het zien van zijn recente familieportret beveelt kunsthistorica Gerdien Verschoor toekomstig president Donald Trump een kunstgreep aan die schilders al eeuwen voor hem hebben toegepast.  

Na de overwinning van Donald Trump wilde ik hier eigenlijk over vanitas-stillevens schrijven, maar toen kwam er ineens een foto voorbij die me op een hele andere gedachte bracht. Al eerder wisten we dat Elon Musk, CEO van Tesla en eigenaar van X, voorheen Twitter, niet meer weg te denken is uit de entourage van de inmiddels gekozen Amerikaanse president. Een duidelijk signaal was dat Musk op een verkiezingsbijeenkomst van Donald Trump (5 oktober 2024 in Butler, Pennsylvania) naast hem op het podium vrolijk op en neer stond te springen.

Na Trumps eclatante overwinning werd hun verbintenis nog eens bevestigd door een familieportret waarop de hele Trump-clan staat te shinen. Tot veler verrassing (of moet ik hier zeggen: ontzetting) heeft Elon Musk op dat familieportret een prominente plaats ingenomen, zijn zoontje X Æ A-12 op de arm. De foto werd op X, voorheen Twitter, geplaatst door Trumps kleindochter Kai. “The whole squad”, liet ze aan de wereld weten. Misschien nog wel opvallender dan de aanwezigheid van Elon Musk op de foto is de afwezigheid van Melania Trump. Of heeft iemand de foto gemanipuleerd en kunnen we helemaal niet geloven wat we zien?

Het blijft fascinerend om te observeren hoe personages uit groepsportretten kunnen verdwijnen of er juist in kunnen verschijnen. Zelfs de oude Egyptenaren konden beeltenissen laten verdwijnen en de Romeinen hadden er een speciale uitdrukking voor: damnatio memoriae – het vervloeken van de nagedachtenis. Een dode werd onteerd door de herinnering aan die persoon uit te wissen – dus ook alle afbeeldingen met die persoon werden uit het collectieve geheugen verwijderd.

Een dictator als Jozef Stalin was erdoor geobsedeerd. Hij liet niet alleen duizenden mensen verdwijnen, maar probeerde dat ook met hun herinnering – door hun beeltenis van foto’s te laten verwijderen. Een berucht voorbeeld is dat van Nikolaj Jesjov (1895-1940), die jarenlang de vertrouweling van Stalin was en hoofd van de gevreesde geheime dienst, de NKVD. Nadat Stalin hem in 1940 had laten vermoorden, verdween Jesjov van foto’s waarop hij eerder toch werkelijk was voorgekomen. Er bestaat zelfs een foto van Stalin met drie personen uit zijn entourage, die door de jaren heen van de foto verdwijnen – waarna Stalin alleen overblijft.

Maar vrolijker dan het gebeuren rondom damnatio memoriae is het om schilderijen en prenten te bekijken waar juist mensen aan zijn toegevoegd: afwezige geliefden, dierbare doden, belangrijke heren (meestal geen dames) of grote voorbeelden uit een specifiek vakgebied. Met wie wilde men graag gezien worden? In de prachtige tentoonstelling, Portret in portret in de Nederlandse kunst 1550-2012, die alweer meer dan tien jaar geleden te zien was in het Dordrechts Museum, waren daarvan tientallen voorbeelden te vinden. Nog steeds is het een groot plezier om door de catalogus te bladeren.

Neem nu Rubens, die portretten van zijn Antwerpse vrienden graag stoffeerde met extra aanwezigen. Zo voorzag hij het portret van een van zijn artsen, Ludovicus Nonnius, van een buste van Hippocrates, de Griekse grondlegger van de geneeskunde. Amsterdamse of Haarlemse schutters lieten zich vereeuwigen met elkaar (en maakten zichzelf daardoor nog belangrijker), gezinnen lieten zich afbeelden met hun gestorven kinderen, mannen of vrouwen lieten zichzelf schilderen met een portretminiatuur in de hand (van meestal overleden geliefden) of met een portret op de achtergrond (al dan niet achter een gordijntje verborgen). En dan al die zelfportretten! Kunstenaars toonden zichzelf met hun familie (er is een prachtig zelfportret van Gerard Dou die een geschilderd portret van zijn familie in handen houdt) of met zichzelf. Dat zijn de schilderijen waarop ze te zien zijn terwijl ze hun zelfportret schilderen – een soort Droste-effect. Ook de portretten waarbij de schilder zichzelf op de achtergrond in een spiegel heeft afgebeeld zijn fascinerend.

En ook de oude meesters hielden ervan om “the whole squad” te portretteren. Kijk maar eens naar Het geslacht Nassau voor de Hofvijver op het Buitenhof van Daniël van den Bremden en Frans Brun, als nummer 13 opgenomen in de catalogus van Portret in portret. De gravure uit 1627 brengt een hulde aan de belangrijkste vorsten van de Republiek. De meeste figuren op dit fijngesneden kunstwerk kunnen worden geïdentificeerd door het onderschrift onderaan de afbeelding, hoewel zes personages daar ontbreken. Als in de foto van de Trumps zijn er verschillende generaties te zien en ze kijken net zo vrolijk. Zelfs de in 1626 geboren prins Willem II is in beeld gebracht: helemaal links wordt hij gezoogd door een min. Niet alleen de pasgeborene, maar ook de doden zijn aanwezig: prins Maurits en Willem de Zwijger worden achter de zuigeling in de zuilenrij opgevoerd.

Ik weet niet of Elon Musk met voorbedachten rade aan de rand van de foto is gepositioneerd – ook zonder AI kan hij, mocht dat straks nodig zijn, gemakkelijk weer van het familieportret afgeknipt worden (of is hij er met AI ingeplakt?). Maar het liefst wil je natuurlijk niet met Elon Musk op de foto, maar met je eigen geliefde. Trump heeft daar niet voor gekozen, hij heeft zelfs geen medaillon met haar beeltenis op zijn colbert gespeld. Laten we hopen dat Melania Trump een griepje had op de dag dat “the whole squad” op de foto ging en dat ze de volgende keer weer gewoon van de partij is.

Tot die tijd zou ik bij Donald Trump graag het kunstenaarsduo Konrad Pollesch en Jacek Sroka uit Kraków willen aanbevelen. Pollesch maakte een pastiche op het portret van Franz Stöber (1804) van de hand van de Oostenrijkse kunstenaar Joseph Salomon. Hij manipuleerde het gezicht van Stöber tot de kop van Jacek Sroka, palet in de hand. Op de achtergrond is het door Jacek Sroka vervaardigde portret van zijn echtgenote Marzena te zien, waarvan het origineel (Portret van mijn echtgenote tijdens de staat van beleg) onlangs is verkocht aan het Historisch Museum in Kraków. Dankzij dit portret-in-portret zijn de geliefden op een innige en vooral ook bijzonder grappige manier voor de toekomst vastgelegd. Wie zou dat het echtpaar Trump niet gunnen?

• Daniël van den Bremden
• Gerard Dou
• Peter Paul Rubens