kunst column

Verdwaald in de zeven hoofdzonden

In het Maastrichtse museum Bonnefanten loopt een expo rond Bruegels prentenreeks De Zeven Hoofdzonden. De gelijkenissen tussen de zestiende eeuw en vandaag zijn treffend, merkt kunsthistorica Gerdien Verschoor. Mag er bij die zeven zonden trouwens nog eentje bij?

In het Bonnefanten in Maastricht, op weg naar de tentoonstelling Goed Fout: De Zeven Hoofdzonden in beeld, verdwaal ik. Ronddolend in de zalen met oude kunst kom ik in een bouwkeet terecht die een kapel blijkt te zijn, een Gesamtkunstwerk van Helen Verhoeven. “Alles kan gebeuren, alles is mogelijk en waarschijnlijk”, zal Ingmar Bergman me later in het bijbehorende boekje duidelijk maken. “Op een ragdun laagje werkelijkheid ontluikt de verbeelding en weeft zij nieuwe patronen.”

Door de glas-in-loodramen schijnt gefilterd licht naar binnen. Schilderijen, beeldjes en mozaïeken nemen me in zich op. Op een tapijtje dat geweven is uit wonderschone kleuren kom ik tot stilstand. Even ervaar ik een heiligdom om me heen en voel ik me ver verwijderd van de dystopische perspectieven die me steeds vaker bombarderen, ook in musea. Ja: ik zie een priester die door de dood wordt omhelsd. Ja, ik zie twee geliefden met een aap. Maar ik zie ook, boven me, het paradijs. En overal om me heen kleine sculpturen (een regenboog, een wolk die een gouden kind kust, een varkentje) die me vertellen dat ook dit, deze stilte, deze vrolijkheid, in een museum aanwezig kunnen zijn. Uit het paradijs verdreven zijn en er toch weer in kunnen stappen. Zelfs al leven we in een tijd waarin de zeven hoofdzonden opnieuw de wereld over dreigen te nemen.

En dan vind ik ze toch, een paar zalen verderop: de Hoogmoed, Gierigheid, Lust, Afgunst, Gulzigheid, Woede en Luiheid. De beroemde prentenreeks van Pieter van der Heyden naar tekeningen van Pieter Bruegel, De Zeven Hoofdzonden (1558) vormt het centrum van een verduisterde zaal die op zijn beurt weer het middelpunt vormt van de tentoonstelling Goed Fout: De Zeven Hoofdzonden in beeld. Bruegel begon in 1556 aan het ontwerp van de reeks.

Om niet te verdwalen bij het kijken, heeft het museum bij iedere prent een vergrootglas neergelegd. Hou het voor je oog en de Wimmelbilder ontvouwen zich: complexe voorstellingen overladen met verhalen, details en betekenissen. Dat begint al met de eerste prent, Hoogmoed (Superbia). In het midden een elegant geklede dame die in een spiegel kijkt, met vlak naast haar een pauw die zijn verenpracht in volle glorie toont. Rechts daarvan helpen vreemde snuiters een vrouw met het wassen van haar haren. Linksonder bewondert een wezen zijn mondpiercing in een spiegel die wordt vastgehouden door een vrouw met een vissenstaart – zeemeerminnen staan symbool voor ijdelheid. En zo gaat het verder: met hollebollegijzen die eten naar binnen schrokken (Gulzigheid, of Gula), duivels die een kist vullen met munten die door een dame worden geteld (Hebzucht, Avaritia), of een naakte vrouw met lange vlechten die zichzelf zit te bevredigen terwijl ze tongzoent met een duivel die haar borst vasthoudt (Wellust, Luxuria).

Iedere prent is bevolkt met ontelbare demonen, ruiters, koppoters, padden, vissen, ezels, vogels, monsters, reuzen en andere wezens die schransen, kotsen, poepen, vrijen, gluren en gekke bekken trekken. Zo maakt Bruegel gebruik van alle beeldtradities die hij kende om de zonden weer te geven: als personificaties, dieren, en dagelijkse gedragingen.

Het Bonnefanten heeft rondom de prentenreeks van Bruegel ruim tachtig (internationale) topstukken bijeengebracht. Want Bruegel was zeker niet de enige in zijn tijd die door de zeven hoofdzonden gefascineerd was. Sinds de middeleeuwen vormden ze een bekend schema om het falen van de mens te begrijpen en in de “lange” zestiende eeuw boden ze kunstenaars een houvast voor de verbeelding van de werkelijkheid. Hun tijd (de Kleine IJstijd) werd immers, net als de onze, gekenmerkt door klimaatveranderingen – met overstromingen, mislukkende oogsten en epidemieën tot gevolg, religieuze en politieke spanningen, gewelddadige conflicten. “De uitdagingen van de lange zestiende eeuw vertonen opvallend veel overeenkomsten met de problemen van nu”, stellen de tentoonstellingsmakers. Daarom laat het museum zeven “bekende personen” aan het woord over hun visie op het thema. Bijzonder is hoogleraar hindoeïsme en boeddhisme Paul van der Velde, die vertelt dat er in het boeddhisme nog een andere hoofdzonde is: die van het wegkijken.

Een prachtig, bijna verstild paneel is de voorstelling De Wereld op Goede Voet van een anonieme kunstenaar uit omstreeks 1570. De werelt is op eenen goeden voet gestelt – Maer daar is noch een exterooge die haar quelt, luidt de ondertiteling op het opmerkelijke schilderij. De kwellingen zijn hier de zeven hoofdzonden, weergegeven als dieren: een boze beer, een afgunstige hond, een vraatzuchtig zwijn, een gierige pad (die wratten op zijn huid verzamelt zoals een gierigaard geld spaart), een luie ezel en een wellustige geit hebben zich verzameld rondom een trotse pauw.

Een eyecatcher in de tentoonstelling is ook een reeks perenhouten beeldjes van Pieter Dell die de hoofdzonden personifiëren. De kleine handgesneden vrouwen raken me: over bijna vijf eeuwen heen voel ik me verbonden met mijn verre voorgangers uit die lange zestiende eeuw en met hun humor, angst en ontzag.

Later, in de trein, lees ik verder in Kairos, de onlangs vertaalde roman van de in de DDR geboren auteur Jenny Erpenbeck. In gedachten vink ik er bijna alle hoofdzonden in af, inclusief het wegkijken. En ik realiseer me dat juist dat menselijke, dat schaamtevolle, dat pijnlijke het tot zo’n prachtige roman maakt.

Expo:

Goed Fout: De Zeven Hoofdzonden in beeld, nog tot 12 januari 2025 in het Bonnefanten museum in Maastricht.

Verder lezen:

Roxy Jongewaard, Church I, Helen Verhoeven, Bonnefanten, Maastricht, 2023

Dorien Tamis, Jip van Reijen e.a., De Zeven Hoofdzonden in Bruegels tijd, Waanders / Bonnefanten, Zwolle / Maastricht, 2024

• Bruegel
• Pieter Bruegel de Oude