kunst

Van ‘Le bal masqué’ tot ‘1985’: hoe de Bende van Nijvel almaar dichter bij huis komt

De serie 1985, die in 2023 te zien was op de Vlaamse en de Nederlandse televisie, is het vijfde Belgische drama dat achter de maskers van de Bende van Nijvel kijkt. Met Le bal masqué (1998) verscheen vijfentwintig jaar geleden de eerste speelfilm, daarna volgden exploitatiepulp Blue Belgium (2000), misdaadthriller Tueurs (2017) en familietragedie Niet schieten (2018). Naarmate de tijd verstrijkt, blijkt de Bende ons steeds dichter te naderen.

SPOILER ALERT! Voor wie de besproken serie en films nog niet heeft gezien: dit artikel bespreekt wendingen en conclusies die het kijkplezier mogelijk beïnvloeden.

.

Bivakmutsen, carnavalsmaskers, antiterreureenheidsbrillen, ME-helmen: in de films en de serie over de Bende van Nijvel vallen de bendeleden veelal samen met het masker dat ze dragen. Hoewel ze verantwoordelijk zijn voor ongekend brute aanslagen op onder meer supermarkten – waarbij tussen 1982 en 1985 achtentwintig dodelijke slachtoffers werden gemaakt – zijn de daders nooit veroordeeld of zelfs maar geïdentificeerd. Filmmakers springen in de leemte om het spook van een gezicht te voorzien.

Zelden gaat het daarbij alleen om het ontmaskeren van de daders. Wezenlijker is wie achter de schermen aan de touwtjes trekken: het systeem waarvan ze deel uitmaken. Naast de schok van de terreur staat de ontzetting over de straffeloosheid: een dubbel collectief trauma dat de Belgische samenleving nog altijd in zijn greep houdt.

Wat opvalt in de vijf Belgische dramaproducties die in de afgelopen vijfentwintig jaar over de bende verschenen, is dat er achter de gezichtloze “brute beesten” aanvankelijk een schimmig old boys network op afstand daagt. Maar naarmate de tijd meer afstand tot de gebeurtenissen schept, zijn de bendeleden in de films van de laatste jaren juist dichter bij huis gekomen: als buurman (in Niet schieten) of beste vriend (in de dit jaar verschenen serie 1985). Je kunt je afvragen wat angstaanjagender is: een onbekend blijvende anonieme agressor of eentje die een goede bekende blijkt?

Kinderen van de rekening

Een andere terugkerende factor die mettertijd pregnanter naar voren komt, zijn de kinderen van de rekening. De jeugd heeft de toekomst, maar torst de erfenis van dit traumatische verleden. In Le bal masqué is het nog symbolisch hoe een jongetje aan het slot het slachtoffer wordt van de rol die zijn vader speelde. Maar in Niet schieten moet de negenjarige David letterlijk leven met de directe fysieke en psychologische gevolgen van een aanslag. In 1985 zijn het twee jongvolwassen vrienden die hun onschuld verliezen wanneer ze begin jaren 1980 vol verwachting aan een leven bij de rijkswacht beginnen. Ondanks de beste bedoelingen gaan beiden ten onder aan een corrupt systeem, als slachtoffer én dader. De vraag die daarmee wordt gesteld is groter en filosofischer: in hoeverre maakt De Bende deel uit van de Belg zelf?

De eerste twee Belgische speelfilms over de Bende van Nijvel zien eind jaren 1990 het licht, kort nadat er in 1996 tot een tweede parlementair onderzoek is besloten (“het onderzoek naar het onderzoek”) en de affaire-Dutroux nieuwe maatschappelijke onrust brengt.

Voormalig landmeter en veelzijdig Brussels mediakunstenaar Julien Vrebos (1947-2022) debuteert in 1998 met zijn speelfilmdebuut Le bal masqué. Een stijlvolle politieke thriller die op het filmfestival van Gent wordt uitgeroepen tot de beste Belgische film van dat jaar, met hoofdrolspeelster Pascale Bal (Kristl) als beste actrice. Zij speelt nachtclubdanseres Kristl, een informante die bevriend is met de integere maar overwerkte rechercheur Peter Daerden (Peter van den Begin). Die functioneert als gids in een labyrint van intriges. Een schaakspel met drie dames, in symbolische kleuren. Behalve de immer in het groen van de hoop geklede Kristl is er het blauw van de trouw voor de onderzoeksrechter en een in het geel van de afgunst gestoken femme fatale, die als een moderne Salomé om het hoofd van Daerden vraagt. Daerdens zoontje – onschuld, toekomst – speelt ondertussen met een Playmobilpoppetje van een prins. Een subtiele verwijzing naar de koningszoon die op zijn beurt via zijn vazallen met het leven van dat kleine manneke zal blijken te spelen.

Op de soundtrack van deze visueel zeer eigenzinnige film, waarin vrijwel geen shot conventioneel is, horen we regelmatig jazz. Jazzen is wat Vrebos ook in beeld, geluid en montage doet. Zoals in de openingsscène, waarin de overval op een tankstation wordt getoond vanuit een hoge, wijde hoek. Rechts onder de kap staat een Saab geparkeerd, links een witte Mercedes met een geopend voorportier. Er is geen mens te zien, de tankpompen werpen lange schaduwen naar de voorgrond. In de gezwollen stilte klinken schoten. Dan volgt een visuele haiku: een extreme close-up van een hand met een bril die aan diggelen is. Een vrouw die op de grond ligt. Een gebroken parelketting.

In Vrebos’ beeldtaal ontbreekt het tussengebied tussen veraf en extreem dichtbij. Hij benadrukt zo dat het niet mogelijk is je op de gebruikelijke manier tot deze geschiedenis te verhouden, die even ongrijpbaar ver weg lijkt als akelig dichtbij komt. Hij schetst zo een beeld van een doofpot in een versnipperd land. De Bende is de onzichtbare, maar o zo tastbare lange hand van een overheid, gedragen door oude machtsstructuren, die de instandhouding van zichzelf tot hoogste doel heeft.

Via plaatsen delict, nachtclubs en justitieburelen komt rechercheur Daerden op zijn speurtocht terecht bij de adel en een dwarsliggende procureur (Oliver Gourmet), die nauwelijks interesse toont in Daerdens bevindingen. “De koning heeft mij gekozen als vertegenwoordiger van het volk. En als procureur weet ik perfect waar mijn prioriteiten liggen”, zegt hij.

Zieke grap

Die prioriteiten liggen dus niet bij het volk, waarop wordt neergekeken als “vee” of “plebs”. Net als in de pulpfilm Blue Belgium, die twee jaar na Le bal masqué verschijnt. Daarin houdt een diabolieke number one van een stel misogyne neonazi’s hoofdkwartier in het Brusselse Atomium. Na de eerdere “mislukking” van de door hen aangestuurde Bende van Nijvel in de jaren 1980 moet de eerder beoogde staatsgreep via de Bende 2.0 nu slagen door “die zielige werkmieren” te raken via hun kinderen (ja, hier volgt een diabolieke lach). Om precies te zijn: de handel in jonge vrouwen.

Blue Belgium
is een exploitatie-B-film, low budget gedraaid op een reeks zondagen met een (groten)deels niet-professionele cast, geschreven en geregisseerd door pulp/cultregisseur Rob van Eyck. Met het oog op de internationale straight-to-videomarkt is Blue Belgium Engelstalig, met als ondertitel The Dutroux Connection. Waarmee de interesse van de sensatiebeluste kijker wel moet zijn gewekt. Die wordt vervolgens getrakteerd op geknevelde vrouwen die in en uit busjes worden geladen, gedrogeerd, betast en opgejaagd, vergezeld van een hoop gescheld en vuilbekkerij. Victor “de fixer” (Marc Crauwels) zal de hoge omes – waaronder de legertop, een rechter en twee ministers – verwennen met een jachtpartij op drie Belgische maagden. De groteske pathetiek druipt van de grote woorden en van de vele scheve, lage Dutch angles (een filmtechniek
waarmee het goed onder rokjes gluren is). Maar van het eindeloze knullige geleuter gaat geen moment echte dreiging uit.

Dit is de Bende als exportproduct van een land dat één grote, zieke grap is. Een opvallend smakeloze karikatuur, als sensatie- en wansmaakvehikel, als exploitatiemodel dat op de onderbuik mikt en al dan niet bedoeld op de lachspieren werkt. Het slotakkoord, waar de hele film lang naartoe is gewerkt, blijkt echter verrassend effectief: Als Victor-de-fixer aan het slot als ultraconservatieve minister-president voor de camera’s verschijnt met aan zijn arm zijn in bontjas gehulde, gestolen bruid, zien we hoe de beoogde nachtmerrie werkelijkheid is geworden. De leider van de Bende is de leider van het land. Geen idiote conclusie als je consequent doorredeneert. Zijn slotwoorden klinken dan ook als een even burleske als afschrikwekkende grap: “Met de liefde van een keurige vrouw en de vriendschap van enkele goede mannen kan men ver geraken.”

Oude vos

Daarna blijft het ruim vijftien jaar stil, tot in 2017 en 2018 twee nieuwe, zeer verschillende films over de Bende het licht zien. Als eerste de Franstalige misdaadactiethriller Tueurs, het jaar daarop het familiedrama Niet schieten.

Net als in Blue Belgium keert de Bende in Tueurs
terug in een nieuwe gedaante. Nu dertig jaar na dato, als Brussel wordt opgeschrikt door de liquidatie van een onderzoeksrechter die een doorbraak in de oude Nijvelzaak op het spoor is. We zien hoe een schimmig commandoteam haar uit de weg ruimt en de moord in de schoenen van een “gewone” overvaller schuift. Deze oude vos heet Frank Valken (opnieuw Olivier Gourmet, nu met baard) – type ruwe bolster blanke pit, die aan zijn laatste klus begint om de toekomst met zijn vrouw en kind veilig te stellen. Om zijn blazoen te zuiveren, gaat hij op zoek naar de ware daders.

Het personage van Frank Valken werd leven ingeblazen door de eind 1969 in Nijvel geboren François Troukens. Troukens was een tiener ten tijde van de aanslagen van de Bende. In de jaren 1990 nam hij deel aan meerdere gewapende overvallen op waardetransportbusjes. Die kennis gebruikte hij voor de volbloedactiefilm, met achtervolgingen, ontsnappingen, schietpartijen en overvallen, waaronder eentje op een waardetransport. In 2006 werd Troukens veroordeeld, waarna hij achter tralies deelnam aan een cursus filmmaken, waaruit het script voor Tueurs ontstond. Troukens vond zichzelf opnieuw uit als coregisseur naast cameraman en coregisseur Jean-François Hensgens op de set, waarna een prestigieuze première van Tueurs in Venetië volgde.

De Bende komt uit Tueurs naar voren als een buitencategorie schimmige, gezichtloze figuren, de lange arm van het corrupte gezag, waardoor elk begrip van goed en kwaad op z’n kop komt te staan. De morele scheidslijnen lopen dwars door alle regionen: criminelen, politie, justitie, overheid.

Bij een shoot-out aan het slot van de film komt Valken letterlijk tussen twee vuren te staan. Hij weet te ontsnappen en rekent vervolgens persoonlijk af met de corrupte procureur voor het Justitiepaleis. Gerechtigheid, alsnog?

Tomatensoep met ballen

In Niet schieten (2018) is juist het uitblijven van gerechtigheid de kern van de zaak. De film is gebaseerd op het in 2010 in boekvorm verschenen ooggetuigenverslag van David Van de Steen, Niet schieten, dat is mijn papa!. Als negenjarige overleefde Van de Steen op 9 november 1985 ternauwernood de laatste, bloedigste aanslag van de Bende, op een Delhaize-supermarkt in Aalst. Zijn vader, moeder en zusje werden daarbij vermoord. De film vertelt de familietragedie door de ogen van grootvader Albert (Jan Decleir). Het door scenarist Rik D’Hiet (Grenslanders, Marina) en regisseur/scenarist Stijn Coninx (Daens, Marina) opgetuigde drama speelt zich af tussen twee generaties overspannende familie-etentjes. Op het menu: tomatensoep met ballen.

Voor het eerst is de zoektocht naar de daders en hun aanstuurders ondergeschikt aan de blijvende impact van de onopgeloste, onbestrafte terreurdaden op de slachtoffers. Een diepgewortelde angst en wantrouwen vatten post, die tot ver in het persoonlijke en dagelijkse leven ingrijpen. Verloren en zwaar beschadigde levens, daar zijn we getuige van. De littekens – fysiek en geestelijk – zijn diep en gaan nooit meer weg. Twaalf jaar en eenendertig operaties verder draagt David nog altijd hagelresten in zijn been. Het vertrouwen van grootvader Albert in overheid en justitie dalen met de jaren tot diep onder het vriespunt.

Ingrijpender misschien nog wel is dat de Bende hier geen onwaarschijnlijke, onpersoonlijke ver-van-het-bedshow uit een onpersoonlijke dimensie der “bovenonsgestelden” blijkt, maar een asociale buurman, die je indirect manipuleert en intimideert. Dichtbij en onontkoombaar. De boetes die Albert met enige regelmaat van de politie ontvangt, vatten perfect samen wat er mis is. Die betreffen een in Brussel weggesleepte BMW die geregistreerd staat op Alberts naam. Dat Albert een Mercedes rijdt en nooit in Antwerpen was, doet er niet toe: justitie volgt een papieren werkelijkheid die Albert dwingt te betalen. Net als in Tueurs staat elk begrip van rechtvaardigheid hier op zijn kop.

Krokodillentranen

Tot zijn afgrijzen rijst bij Albert het vermoeden dat de motorbende op het bedrijventerrein naast zijn garagebedrijf duplicaten van zijn nummerplaten gebruikt. Mogelijk ook als waarschuwing dat de ogen van de Bende op hem gericht zijn, mochten hij of zijn kleinzoon overwegen met de pers te praten. Paranoia of niet? Dat je buren de mogelijke moordenaars van je familie zijn, drijft Albert tot woede, wanhoop en diep cynisme. Dat wordt nog gevoed door een nieuw opgetuigde onderzoekscommissie, waarvan de opdracht niet het vinden van de daders blijkt. In een slotspeech verwijst opa Albert – die de hele film knipsels verzamelt in een krokodillenleren map – naar de “krokodillen” in de politiek. Hij heeft ze bezig gezien in de Congo: “Ze worden heel oud, hebben geen natuurlijke vijanden. Zijn heel slim, sterk, snel en gevaarlijk en genadeloos.”

Alberts familie dient als pars pro toto voor het gehele land. Een overheid die krokodillentranen weent over het onopgeloste leed van haar burgers. Een ongeadresseerd trauma dat bij gebrek aan interesse van generatie op generatie wordt doorgegeven. De wereld van de familie valt zo in twee werkelijkheden uiteen: een formele wereld van gezagsdragers waarop je niet kunt rekenen en een informele wereld, waarin je – teruggeworpen op jezelf – je mannetje moet staan. Want als je niet voor jezelf opkomt, doet niemand het. In die zin trekt Niet schieten dezelfde conclusie als Tueurs.

Hoofd en hart

Na een gat van vijf jaar verschijnt begin 2023 de achtdelige dramaserie 1985, naar het bloedigste jaar van de Nijvelbende. Op de regiestoel zit Wouter Bouvijn, eerder verantwoordelijk voor De twaalf en Red Light. Het scenario is van de goed ingevoerde Willem Wallyn, die zich als kabinetsmedewerker voor een parlementaire onderzoekscommissie verdiepte in de Bende van Nijvel. Net als zijn personage Vicky (Mona Mina Leon) studeerde Wallyn begin jaren 1980 rechten aan de progressieve Vrije Universiteit, gelegen tegenover het conservatieve bolwerk van de Brusselse rijkswachtkazerne. Net als Vicky was hij dj voor een illegale zender. Vicky is de verteller en verbindende schakel tussen de beide hoofdpersonen Frank (Aimé Claeys), haar broer, en Marc (Tijmen Govaerts), haar vriend.

Als deze twee uit de provincie afkomstige boezemvrienden naar Brussel trekken om er bij de rijkswacht te gaan, zetten ze hun eerste stappen in een generaties overstijgend bolwerk. Marcs overleden vader blijkt er een reputatie te hebben gehad, maar welke precies, blijkt pas aan het slot, als Marc zelf inmiddels vader is en moet kiezen tussen publiek en privé: het oprollen van de Bende of de veiligheid van zijn prille gezin.

Waar het tussengebied in Vrebos’ Le bal masqué ontbrak, duikt Wallyn juist in het ambigue, grijze gebied “tussen links en rechts, goed en kwaad, hoofd en hart”. Hij legt de psychologie en machtsdynamiek achter de terreur bloot: hoe je erin meegezogen raakt, niet kunt of wilt zien wat er voor je ogen gebeurt, de durf of de luxe niet hebt om een eigen keuze te maken.

Zoals er in Tueurs en Niet schieten een formele en informele werkelijkheid bestaan, zo heeft de ordehoudende organisatie in 1985 naar binnen en naar buiten toe verschillende gezichten. De vrienden bewandelen binnen de organisatie verschillende routes: Frank wil bij de elite-antiterreureenheid Diane, Marc is in zijn element als bureaumuis en speurneus. Zo verliezen de jeugdvrienden elkaar niet alleen uit het oog, ze komen de mettertijd tegenover elkaar te staan. Terwijl Frank door corrupte rijkswachters richting de Bende wordt gemanipuleerd, komt Marc via onderzoek naar de wandaden van de Bende steeds dichter bij de gezichten achter de maskers. En als dat masker dan valt, blijkt de Bende het gezicht te hebben van zijn beste vriend.

Januskop

1985 is zowel qua omvang als complexiteit de meest ambitieuze en visionaire dramaproductie tot nog toe. Elke aflevering is gebouwd rond een historische liquidatie die in een fictief kader is geplaatst: zo zijn we getuige van een menselijk drama dat is geworteld in de werkelijkheid. De overkoepelende lijn van deze coming of age gaat dieper dan het gebruikelijke verlies van onschuld: de jeugd verliest hier zichzelf, wordt slachtoffer én dader in een klassieke tragedie. Het corrupte staatsapparaat is een monster met een januskop dat zowel zijn vijanden als zijn eigen mensen opvreet.

Denken dat je een keuze kunt maken tussen goed en kwaad, of dat dat verschil maakt, blijkt een illusie. Er zijn hogere machten aan het werk die de levens van beide jongemannen besturen: voor beiden – of ze nu aan de goede of foute kant van de morele scheidslijn belanden – heeft dat desastreuze gevolgen.

Vicky leert haar kindje in de slotaflevering: “Geschiedenis walst over je heen. Als een trein. En sleurt je mee. Zonder pardon.” De slotconclusie van de serie is dat niet alleen de slachtoffers van de Bende om gerechtigheid vragen, maar het hele land daarvoor medeverantwoordelijkheid draagt, als het tenminste hecht aan zijn geloofwaardigheid als rechtstaat. Dat kan zich geen “juridisch litteken” als de Bende van Nijvel veroorloven. De bende is evenzeer deel van de Belg als tomatensoep met ballen.

1985 is te zien via VRT MAX (in België) en via NPO Start Plus (in Nederland).

• Bende van Nijvel