taal column

Van Beary Bashe tot Tigrinya: hoeveel talen spreken we nu echt in ons taalgebied?

Hoeveel talen worden er in Nederland en België gesproken? Voor een antwoord op die vraag moet je alvast méér in rekening brengen dan de verschillende nationaliteiten, weet taalcolumnist Marten van der Meulen.

De simpelste vragen hebben soms de ingewikkeldste antwoorden. Neem de volgende vraag: hoeveel talen worden er in Nederland of België gesproken?

Denk er maar even over na. Ik wacht wel.

Heb je een antwoord? Oké, laat me eerst raden welke talen je noemde. Beide groepen noemen Nederlands. Belgische lezers noemen in ieder geval ook Frans en Duits, de Nederlanders waarschijnlijk Fries, Limburgs en misschien zelfs Nedersaksisch. Of die laatste groep ook de andere officieel erkende talen in Nederland heeft genoemd – Papiaments, Jiddisch en Sinti-Romanes – betwijfel ik eerlijk gezegd al.

Misschien dacht je: wacht eens, hoe zit het met onze grote migrantengroepen? Die nemen ook hun talen mee! Dus Engels, Turks, Duits, Tamazight, Mandarijn Chinees en Arabisch om te beginnen. Het koloniale verleden van Nederland speelt een rol op taalgebied, dus Sranan (Suriname), Bahasa (Indonesisch) en Afrikaans (Zuid-Afrika) zullen ook wel sprekers hebben. Je weet vast dat er vluchtelingen zijn in onze landen, die bijvoorbeeld Oekraïens, Tigrinya (Eritrea) of Somalisch spreken. De talen van andere Europese landen, zoals Spaans, Portugees, Russisch en Italiaans zul je ook wel goed gegokt hebben.

Nu durf ik te raden naar je antwoord op de vraag hoeveel talen er nou eigenlijk gesproken worden. Ik denk dat je in de tientallen dacht. Misschien zestig, misschien tachtig. Maar meer? Ik denk zomaar van niet.

Hoeveel is het nou echt? Voordat ik daar antwoord op geef, doe ik eerst een rondje langs de digitale velden. Wat zeggen anderen over de hoeveelheid talen in Nederland en België? Je vindt makkelijk uitspraken als: “In Nederland worden thuis ruim 96 talen gesproken”, of: “In België worden meer dan honderd talen gesproken”. Nog meer uitspraken vind je als je kijkt op stadsniveau. Neem nu Rotterdam, daar worden 180 talen gesproken. In Schaarbeek worden meer dan 100 talen gesproken. In een stad als Deventer worden 180 talen gesproken.

Interessant genoeg worden uitspraken op stedelijk niveau vaker gedaan, en liggen de cijfers geregeld flink hoger dan op landsniveau. Dat laatste is natuurlijk heel gek: het aantal talen in een stad is in ieder geval het aantal talen dat in het omvattende land wordt gesproken. Misschien is een stad gewoon tastbaarder. Zo vermoed ik dat er in Rotterdam best wat Finnen wonen. Daar is immers de Finse Zeemanskerk. Dat Den Haag traditioneel een grote Indonesische gemeenschap heeft is ook bekend, en kun je zien aan het feit dat er zelfs een Sekolah Indonesia Den Haag is (met een website die uitsluitend in het Bahasa is).

Een belangrijkere vraag is: hoe weten al deze mensen hoeveel talen er in hun land of stad worden gesproken? Ik heb wel een vermoeden. Ik denk dat mensen nationaliteit en taal aan elkaar koppelen. Als iemand zegt: “We hebben honderd talen in deze stad”, dan bedoelt die eigenlijk honderd nationaliteiten. Dat is makkelijk te checken. Nederland neemt nationaliteiten op in de gemeenschappelijke basisregistratie. Daarover hebben we heel precieze cijfers.

Maar helaas: de koppeling tussen nationaliteit en taal is te kort door de bocht. Vaak is er wel een omgangstaal waarvan je mag uitgaan dat iemand uit een bepaald land ze beheerst. Zo spreken mensen met een Amerikaanse nationaliteit waarschijnlijk wel Engels. Maar ze spreken misschien ook een van de honderden inheemse talen. Zelfs in West-Europa, waar natiestaten relatief sterk op bepaalde talen leunen, worden allerlei andere inheemse talen gesproken. In Frankrijk spelen bijvoorbeeld Bretons en Corsicaans een rol, naast tientallen andere historisch verankerde streektalen. In een land als Nigeria worden zelfs meer dan vijfhonderd inheemse talen gesproken.

Allemaal interessant, maar het levert geen antwoord op onze originele vraag op. Hoeveel talen worden er in Nederland of België gesproken? Ik heb slecht nieuws: we weten het niet. Sterker nog: we kúnnen het niet weten. Dan heb ik het niet over de moeilijkheden die er zijn met bepalen wat een taal eigenlijk is. Nee, het gaat erom dat onze manier van bevolkingsonderzoek doen het niet toestaat deze vraag te beantwoorden.

Dat zit zo. Als je iets wilt weten over de kenmerken van een populatie, zoals alle inwoners van een land, vraag je dat idealiter aan iedereen. Maar dat kan vrijwel nooit. Veel te duur, veel te tijdrovend. In plaats daarvan nemen we steekproeven. Als die een goede afspiegeling van de bevolking zijn, kun je de antwoorden extrapoleren naar de hele bevolking. Bijvoorbeeld: stel dat in een steekproef van tienduizend mensen er vierduizend een auto bezitten, dan kun je stellen dat 40% van de bevolking een wagen bezit.

Maar dat werkt niet voor aantallen talen. Je kunt onmogelijk een steekproef nemen die een echte afspiegeling is van alle talen die worden gebruikt. Want om de vraag te kunnen stellen, moet je het antwoord weten. Je kunt natuurlijk uitgaan van wat je vermoedt. Alle bovengenoemde talen zullen wel worden gesproken. Maar dat lost het probleem niet op. Het is altijd mogelijk dat er nog weer iemand een taal spreekt die niet in jouw bevraging zit. De enige manier om het totale aantal talen te achterhalen in een land is door in een volledige census van alle inwoners naar taal te vragen. In België mag dat bij wet niet, en in Nederland gebeurt het al decennia niet meer.

Is alles dan verloren? Niet per se. In een relatief omvangrijk onderzoek onder 3.500 respondenten vroeg het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in Nederland bijvoorbeeld naar thuistalen. Dat leverde 149 talen en dialecten op. Het instituut zegt er zelf al over dat dit een onderschatting is. Er zijn er sowieso meer. Welke dat zijn, daar kunnen we wel een gok naar doen. Laten we beginnen met deze lijst van taalgebruikers binnen techbedrijf ASML. Daar zitten al meteen een paar talen bij die niet in de CBS-lijst zitten, zoals de Eritreese taal Bilen en de Indiase talen Beary Bashe en Kannada. Ik weet zeker dat je de lijst op deze manier kunt uitbreiden. Het kost alleen wel wat tijd. En je zult altijd sprekers missen.

De simpelste vraag heeft dus in dit geval niet eens een ingewikkeld antwoord. Ze heeft zelfs helemaal geen vraag. Frustrerend? Ja. Boeiend? Ook! Want het laat maar weer eens zien hoe moeilijk het is om taalonderzoek te doen.