geschiedenis, literatuur recensie

Toen de Noordzee een culturele ruimte was

In de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd was de Noordzee een verbindingsroute voor mensen en ideeën. De contacten tussen Engeland en de Lage Landen waren talrijk en divers. Het schitterende kijk- en leesboek De Noordzee over en weer toont de vele sporen van die levendige culturele uitwisseling.

Het is een plezier om De Noordzee over en weer te lezen. Het boek is prachtig vormgegeven en rijk geïllustreerd met vaak paginavullende afbeeldingen. De inhoud doet daar allerminst voor onder. De auteurs bieden een indrukwekkende staalkaart van de vele culturele, politieke en economische contacten tussen Engelstaligen en Nederlandstaligen – of tussen inwoners van Engeland en de Nederlanden – in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd. De Noordzee over en weer laat de neerslag van deze intensieve uitwisseling zien in cultureel erfgoed: in teksten en archiefstukken, in de productie van handschriften en gedrukte boeken, en in de cartografie.

Het boek is geschreven door een samenwerkingsverband van negen auteurs, die bijna allemaal verbonden zijn aan Engelse universiteiten. Het is vertaald uit het Engels en het begeleidde de tentoonstelling North Sea Crossings: Anglo-Dutch Books and the Adventures of Reynard the Fox in de Weston Library van de Universiteit van Oxford (december 2021-april 2022). Toch is het allerminst een veredelde tentoonstellingscatalogus. De Noordzee over en weer staat op zichzelf als schitterend kijk- en leesboek.

Zes chronologisch opgevatte hoofdstukken zijn achtereenvolgens gewijd aan geschiedschrijving, manuscripten, gedrukte boeken, landkaarten, mensen en Reinaert de Vos. Daarbij worden voortdurend twee thema’s met elkaar verstrengeld: ontmoetingen tussen Nederlandstaligen en Engelstaligen tijdens de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd en de manier waarop over die ontmoetingen verslag werd gedaan. Het boek situeert zich dus op het kruispunt tussen sociale geschiedenis en literatuurgeschiedenis. Bepalend voor zowel de tekst als de illustraties is het perspectief dat de auteurs daarbij hanteren, als extra dimensie: de boekgeschiedenis.

Opmerkelijk is dat De Noordzee over en weer zo goed als volledig is opgehangen aan werken uit de collectie van de Bodleian Library in Oxford. Dat lijkt beperkend en kan niet anders dan leiden tot een fragmentarisch beeld. Toch pakt het heel goed uit. Dat ligt in de eerste plaats aan de rijkdom van de bibliotheekcollectie, die bijzonder veel unieke en kostbare werken uit de onderzochte periode bevat. De auteurs zijn erin geslaagd om een boeiende en soms verrassende selectie uit deze schatkamer te maken.

Aan de hand van korte besprekingen van deze werken – die ook de illustraties leveren – vertellen de auteurs in elk van de zes hoofdstukken een samenhangend verhaal. Daarbij besteden zij zowel aandacht aan (de geschiedenis van) de tekst of het object zelf als aan de bredere context. De Bodleian Library heeft als bijkomende troef dat zij zelf ook deel uitmaakt van het erfgoed dat voortkomt uit de betrekkingen tussen Nederlands- en Engelstaligen. De stichters hadden zowel banden met Engeland als met de Nederlanden en ook hun verhalen komen in het boek aan bod.

De teksten, boeken en kaarten getuigen van uiteenlopende vormen van uitwisseling: van zakelijke en politieke contacten tot hechte vriendschappen, we lezen over talenkennis en het uitwisselen van materiaal, over reizen en briefwisselingen, maar ook over vooroordelen, vluchtelingen, bannelingen en opportunisten, over migratie en (soms moeizame) integratie. De objecten uit de Bodleian Library roepen een hele wereld op die in dit boek tot leven wordt gebracht. De verschillende werken staan daarbij niet los van elkaar: de werken zelf of de mensen die erbij betrokken waren, kunnen geregeld met elkaar in verband worden gebracht, wat de samenhang binnen de afzonderlijke hoofdstukken en van het hele boek bevordert.

De thema’s van de hoofdstukken lijken arbitrair en disparaat. Manuscripten, gedrukte boeken en landkaarten (inclusief panorama’s en atlassen) verwijzen naar materiële objecten, terwijl de andere hoofdstukken teksten of mensen als invalshoek hebben. Toch is dat niet hinderlijk.

In het hoofdstuk ‘Mensen’ bespreken de auteurs onder meer de contacten tussen Erasmus en Thomas More, de complexe Engels-Nederlandse identiteit van de leden van de familie Van Meteren en de activiteiten van kunstenaars en dichters, zoals Lucas de Heere en Jan van der Noot. Ook in eerdere hoofdstukken kwamen al veel persoonlijke contacten en samenwerkingsverbanden aan bod, maar dan vanuit een ander perspectief. Daar was het object – en de productie ervan – het uitgangspunt, in plaats van individuen en hun intellectuele netwerken. De hoofdstukken versterken elkaar door de veelzijdigheid van de onderlinge contacten te belichten, maar zonder dat dat leidt tot storende overlap.

Ook al nemen in de andere hoofdstukken geschiedschrijving en Reinaert een opvallende plaats in, er komen in het boek ook heel wat andere soorten teksten aan bod: heiligenlevens, getijdenboeken, hebban olla vogala, religieuze, wereldlijke, wetenschappelijke en allegorische literatuur, traktaten, toneelteksten, bijbels, kalenders, pamfletten, taalgidsen, enzovoort.

Dat De Noordzee over en weer opent met het thema geschiedschrijving, is niet toevallig: kronieken en zowel op feiten als op mythen gebaseerde geschiedschrijving vormen immers een belangrijke bron voor de contacten tussen Engeland en de Lage Landen, voor het belang en de betekenis die eraan werden toegekend en voor de wederzijdse beeldvorming. Het laatste hoofdstuk, over Reinaert de Vos, lijkt afwijkend. Het is echter een casestudy, waarbij de culturele uitwisseling als zoeklicht fungeert voor de vormgeving van die figuur in de literatuur en de beeldende kunst.

De auteurs onderzoeken erfgoed uit zes eeuwen, afgebakend door symbolische jaartallen. Zij beginnen in 1066, omdat kort na de Normandische verovering Mathilde van Vlaanderen, de echtgenote van Willem de Veroveraar, koningin van Engeland werd. De verovering leidde ook tot een versnelde migratie van Vlaamse gemeenschappen naar Engeland. De einddatum, 1688, is al even goedgekozen: in 1688-1689 vond immers de Glorious Revolution of Roemrijke Omwenteling plaats, toen Willem van Oranje, stadhouder in de Republiek der Nederlanden, koning van Engeland, Schotland en Ierland werd.

Het boek is gericht op een breed publiek. Overal waar nodig wordt de bredere context toegelicht (zoals boekproductie in de middeleeuwen of het ontstaan van de boekdrukkunst) of worden minder courante woorden of technieken uitgelegd (zoals portolaan of mezzotint). Toch zullen ook specialisten ongetwijfeld nog veel nieuws ontdekken. Door te focussen op heel concrete en soms minder bekende boeken en objecten zit het boek vol details en weetjes. De auteurs zijn er bovendien niet op gericht om bekende feiten te herkauwen of samen te vatten. Door zich heel bewust te concentreren op de Nederlands-Engelse betrekkingen weten ze tegelijk de samenhang te bewaren en platgetreden paden te vermijden.

Uit alles blijkt dat het boek met veel oog voor detail is gemaakt. Tot zelfs de letter waarin de tekst is gezet, zoals blijkt uit het colofon: die is modern, maar wel gebaseerd op voorbeelden van een achttiende-eeuwse Londense lettergieter, die zich liet inspireren door oudere Nederlandse lettertypes.

De Noordzee over en weer biedt een fragmentarisch, maar bijzonder rijk en geschakeerd beeld van de intensieve en veelzijdige contacten die er bestonden tussen Nederlands- en Engelstaligen van de elfde tot de zeventiende eeuw. Het boek getuigt van de dynamische culturele, intellectuele, politieke en economische uitwisseling tussen Engeland en de Lage Landen. De Noordzee bleek daarbij allerminst een barrière te zijn, maar fungeerde als verbindingsroute.

De Noordzee over en weer is een boek met een origineel en prikkelend thema. De interdisciplinaire benadering is daarbij een grote meerwaarde, net als het unieke en bijzondere culturele erfgoed dat de auteurs belichten. Het laat hen toe om een boeiend verhaal over wederzijdse beïnvloeding en gedeelde tradities te vertellen dat zes eeuwen overspant en dat heel veel leesplezier oplevert.

Sjoerd Levelt en Ad Putter, De Noordzee over en weer. Het literaire erfgoed van Nederlands-Engelse betrekkingen 1066-1688, Amsterdam University Press, 2022. 303 p. Met bijdragen van Robyn Adams, Moreed Arbabzadah, Anne Louise Avery, Jack Avery, Edward Holberton, Elisabeth van Houts en Kathleen E. Kennedy. Vertaald uit het Engels door Thea Summerfield en Esther Putter. Zie ook dit artikel op onze Engelstalige website.

• culturele uitwisseling
• Noordzee
• reinaert de vos