kunst

There is no stage B: waarom theaterteksten radicaal politiek moeten zijn

Theater is altijd politiek, stelde Luka De Kinder vast tijdens Shakespeare Is Dead, het festival voor nieuwe theaterteksten. Wie de kans krijgt een zaal toe te spreken, heeft macht. En met macht komt verantwoordelijkheid. En dus richt De Kinder zich rechtstreeks tot de nieuwe toneelauteurs: ‘Wees tegendraads en maatschappijkritisch, we hebben het verdiend.’

Met een zakdoek in de mouw van mijn trui zit ik klaar in de rode theaterstoel. Zodra de lichten doven, vuurt Sara Vertongen, actrice bij Het nieuwstedelijk, een knetterende monoloog op me af over de slechte staat van het klimaat. We moeten de hoop vergroten, zegt ze in 9,6 (een verweer). Met een snik steek ik mee mijn vuist in de lucht. Ik kan wel wat hoop op een nabije groene toekomst gebruiken. En als klimaatactivist ben ik het er ook mee eens dat er een grotere hoop mensen op de barricaden zou moeten staan. De hoop moet groter, en daar moet theater aan bijdragen.

Moet een theatertekst activistisch zijn? Het is een vraag ik geregeld hoor tijdens Shakespeare Is Dead, het festival voor nieuwe theatertekst dat dit jaar De Brakke Grond inpalmt. Nieuwe makers zijn hier op zoek naar een manier om hun theatertekst podiumklaar te maken. Persoonlijke ervaringen en diepe gedachten worden neergepend en krijgen vorm op de planken.

Tijdens het festival kijk ik naar de eerste enscenering van een therapeutische praatcirkel en vervolgens zie ik een fragment over een jong koppel dat op de rand staat van een relatiebreuk. Beide theaterteksten zijn herkenbaar, omdat ik dergelijke scènes al tientallen keren heb gezien of gelezen, niet omdat ze me boeien. Wat heeft dit met mij of de wereld te maken?

Ben ik te streng voor jonge makers en schrijvers? Geef ik mooie verhaaltjes geen kans meer? Of heeft het cultuurlandschap gewoon behoefte aan meer maatschappijkritische stemmen in plaats van navelstaarderige monologen?

Met een te duur en te klein gedeeld huurappartement aan de rand van Rotterdam, een slecht betaalde job in de horeca, een buurmeisje uit Oekraïne dat luide muziek draait om haar eenzaamheid te vergeten, extreemrechtse politici die klagen over woke en stikstofakkoorden, nieuws over de zoveelste drenkeling op zee en een toekomst waarin droogte en overstromingen paradoxaal genoeg hand in hand gaan, ondervind ik dagelijks waarop onze maatschappij vastloopt.

Een culturele uitstap is een ontsnapping aan al die rottigheid, maar ook een realiteitscheck. Een theatermaker kan een frustrerend aspect van onze samenleving uitvergroten en er met humor of schoonheid de aandacht op vestigen. Een eenvoudige zwarte vloer kan een avond lang omgetoverd worden tot eender welke sprookjeswereld en drie zinnen zijn genoeg om een personage tot leven te wekken. Zo krijgt ook een voorgedragen tekst een extra dimensie. Laat ons er dan vooral voor zorgen dat die tekst iets te zeggen heeft.

Met Shakespeare Is Dead willen podiumkunstenaars de ontwikkeling van de theatertekst een duwtje in de rug geven. In de voorgaande decennia had het genre van het teksttheater het moeilijk. Misschien waren de verhalen niet scherp genoeg, hielden ze de maatschappij geen spiegel voor? Misschien keken theatertekstauteurs te weinig om zich heen? Misschien betrokken ze hun omgeving te weinig?

Theatermakers kunnen het zich in ieder geval vandaag niet meer permitteren om oogkleppen op te zetten tijdens hun creatieproces. Ja, een verhaal begint bij jezelf, maar op de bühne kan het zoveel meer zijn dan een ego-paradepaardje. Een voorstelling kan het publiek pas raken als ze een beetje schuurt, als ze meer doet dan entertainen. De kracht van het theater zit in de combinatie van herkenning en verbeelding. Een persoonlijk verhaal zorgt voor herkenning, de projectie naar de samenleving prikt en een kleine wijzende vinger naar de stille kijker strooit wat zout in de wonde. Met die ontvlambare fantasie krijg je een publiek dat anders naar huis terugkeert dan het de zaal is binnengewandeld.

In 9,6 (een verweer) steekt Sara Vertongen dan ook niet zomaar haar vuist hoog de lucht in. Met die beweging wil ze alle revolutionaire zielen in de zaal aanzetten om mee burgerlijk ongehoorzaam te zijn en te vechten voor een duurzame toekomst. Stijn Devillé, die de tekst schreef voor deze voorstelling, tovert op rijm een klimaatwetenschapper, een geluidstechnicus en het meisje met vlechtjes tevoorschijn. Geen bla bla bla, maar rake woorden worden op het publiek afgevuurd.

Zeker wanneer Vertongen op het einde van de voorstelling over haar eigen dochter vertelt, zie ik mensen in het publiek slikken. Ze is niet alleen een fantastisch acteertalent, haar persoonlijke verhaal zit bovendien zo diep geworteld dat het mij en de andere toeschouwers nog harder raakt. Wanneer de felle lampen verdwijnen en de zaallichten weer aangaan, liggen er nog net geen flyers voor Youth for Climate of Extinction Rebellion klaar. Maar wie na het zien van deze voorstelling niet gaat nadenken over de toekomst, verklaar ik zot.

Het mag duidelijk zijn: theater is onlosmakelijk verbonden met politiek. Een groep mensen toespreken vanaf een podium is politiek. Je stem mogen gebruiken om een eigen verhaal te delen is politiek. Kortom, wie de kans krijgt een zaal toe te spreken, heeft macht. En met macht komt verantwoordelijkheid. Het is die verantwoordelijkheid waarvoor theatermakers niet blind mogen zijn.

Het theater kan een plek zijn waar op creatieve wijze informatie over globale, nationale of lokale urgente thema’s wordt uitgewisseld, juist omdat je daar vragen kan stellen en een impact kan hebben. Wie het theater niet als onderhandelruimte ziet, is zich niet bewust van het privilege dat de makers met zich meedragen: dat er naar hen geluisterd wordt.

Alle ogen en oren zijn op het podium gericht en woorden worden in één richting doorgegeven. Er is geen debat, geen tegenoffensief, geen antwoord – alleen aandacht. Het is een privilege om op die manier activist te kunnen zijn. Om op die manier je boodschap in decors, kostuums, dialogen en personages te kunnen wikkelen en de tijd te nemen om een belangrijk verhaal te vertellen. Dat privilege moet je als maker verdienen, door ermee aan de slag te gaan.

Natuurlijk is niet alleen de maker, maar ook het publiek geprivilegieerd. Wie bezoekt het theater? Aan wie vertel je iets nieuws? Bevestig je als maatschappijkritische toneelschrijver niet louter de denkbeelden die de grootste groep toeschouwers al heeft? Zelf kom ik het liefst buiten na een voorstelling die me doet nadenken over mijn eigen gedrag en denkpatroon. Ook bij thema’s die me al na aan het hart liggen, zoals het klimaat, leer ik tijdens een voorstelling nog bij. Misschien is het juist die typische theaterbezoeker zoals ik, meestal wit en uit de middenklasse, die tijdens een theateravond even op z’n plaats moet worden gezet. Geef me eerst een zachte aai over de bol en daarna een scherpe draai om de oren.

De kijker heeft betaald en is bereid om te luisteren naar jou, beste theatermaker. Geef dus een stem aan wetenschappers en professoren, aan mensen op de vlucht, aan non-binairen, mensen met een andere huidskleur, thuislozen of veganisten. Wees tegendraads en maatschappijkritisch, we hebben het verdiend.

Terwijl Sara Vertongen oproept tot activisme, haal ik de zakdoek uit mijn mouw om mijn opwellende tranen te drogen. Het betoog over de toestand van het klimaat raakt me. Een paar rijen verder zie ik een medebezoeker ook haar vuist in de lucht steken. Hoera, de hoop is alweer wat groter geworden.

Dit is een artikel van De Mediakaravaan. Daarmee brengen jonge cultuurjournalisten verslag uit over festivals in Nederland en Vlaanderen.

9,6 (een verweer) van Sara Vertongen en Stijn Devillé was te zien tijdens Shakespeare Is Dead in de Brakke Grond.

• de Brakke Grond
• De Mediakaravaan
• shakespeare is dead
• Theater
• theatertekst