The Ex: veertig jaar vernieuwing en verzet

De Nederlandse undergroundband The Ex bestaat veertig jaar. Zoals het deze legendarische, altijd van gedaante wisselende groep betaamt, vieren ze dat door met beide benen ferm in het heden te blijven.

The Ex: de naam zegt het al. Er is een verleden waar we ons los van hebben gemaakt en nu wacht een nieuwe toekomst, in nieuwe omgevingen, met nieuwe mensen. De band die anno 2019 de naam The Ex draagt, is dan ook in allerlei opzichten een totaal andere band dan The Ex in 1979. Om te beginnen was van de vier huidige bandleden alleen gitarist Terrie Ex (pseudoniem van Terrie Hessels) er al bij toen ze hun eerste optreden boekten op een punkfestival in Castricum, terwijl ze op dat moment alleen nog maar een bandnaam hadden maar geen instrumenten, laat staan enig benul hoe die te bespelen.

Veertig jaar later is dat uiteraard anders. Toch klinkt de band op de recentste plaat 27 Passports uit 2018 nog altijd alsof ze hun frisse, hoekige geluid ter plekke verzinnen: de drums horten en stoten, de gitaren zijn atonaal en wild en de aanstekelijke melodietjes van gitarist en zanger Arnold de Boer hebben dezelfde simpele effectiviteit als die van de Ethiopische en Ghanese muzikanten met wie ze heel regelmatig touren en samenspelen.

Ze mogen in veertig jaar dan een ontzagwekkend oeuvre bij elkaar gecreëerd hebben, tijdens de jubileumfestivals waarvan ze er dit jaar enkele organiseren in Nederland en Engeland spelen ze consequent alleen nummers van 27 Passports. Oud repertoire spelen doet The Ex niet; naar eigen zeggen zouden ze zelfs moeite hebben om zich te herinneren hoe die nummers ook alweer gingen.

Transformaties

Dat op 27 Passports de melodieën van De Boer zo bepalend zijn is opvallend, want hij trad pas in 2009 tot de band toe, als vervanger van G.W. Sok (pseudoniem van Jos Kleij), dertig jaar het gezicht van de band met zijn bijtende spreekzang, sterk geëngageerde teksten en dadaïstische woordspelletjes.

Waar de meeste bands zo’n dramatische transformatie hooguit één keer in hun bestaan meemaken, was het voor The Ex gesneden koek. Bandleden kwamen en gingen gedurende veertig jaar. Deels omdat hun tourschema nog altijd intens is en eerder drijft op enthousiasme dan op financiële stabiliteit. Deels om artistiek fris te blijven. Niet voor niks is de bekendste en best verkochte plaat van The Ex Scrabbling At The Lock uit 1991, een samenwerking met de Amerikaanse avant-gardecellist Tom Cora waarop warme Oost-Europees getinte folkmelodieën botsen op krassende postpunk. Net zo geliefd zijn de twee albums die de band maakte met de Ethiopische saxofonist Getatchew Mekuria, Moa Anbessa en Y’Anbessaw Tezeta, cocktails van stuwende riffs en exotische jazz.

Doe het zelf

Gastmuzikanten lopen als een rode draad door het oeuvre van The Ex. In het begin zijn dat nog veelal vrienden uit de Amsterdamse kraak- en punkscene, later ontdekt de band geestverwanten in de improvisatiejazz. Op het ambitieuze dubbelalbum Joggers & Smoggers uit 1989 doen trombonist Ab Baars en Wolter Wierbos al mee, naast Sonic Youth-gitaristen Thurston Moore en Lee Ranaldo. Het experimentele album Instant uit 1995 bestaat daarna zelfs volledig uit korte vrije improvisaties met Baars, Wierbos, improdrummer Han Bennink en percussionist Michael Vatcher. De interesse in improvisatiejazz gaat bij gitaristen Terrie en Andy Moor zelfs verder. Ze zijn steeds vrijer gaan spelen en begeven zich ook met grote regelmaat in het freejazzcircuit, onder meer met hun zijproject Lean Left met freejazzdrummer Paal Nilssen-Love en -saxofonist Ken Vandermark.

Als er iets is wat de wereld van de jarentachtigpunk en improvisatiejazz verenigt, dan is het DIY: Do It Yourself. Een ethiek waarvan alles wat The Ex doet doordrongen is. Hessels, Kleij en drummer Kat Ex (Katrin Bornefeld) leerden elkaar kennen in de Amsterdamse kraakscene van de vroege jaren ’80 en Hessels woont nog altijd in een gekraakte villa in Wormerveer. Platen uitbrengen, hoezen ontwerpen, optredens regelen: The Ex doet het sinds het prille begin allemaal zelf. Ook de vele gastmuzikanten zijn vanuit dit principe te verklaren: wie buiten de instituten om wil opereren, heeft tenslotte vrienden nodig.

Apocrief

Het zullen ook de DIY-werkwijze en de voortdurende transformaties zijn waarom, ondanks hun grote staat van dienst, veel van het werk van The Ex vrijwel vergeten is. De band heeft niet één onbetwist meesterwerk en zijn platen worden dus constant vergeten wanneer journalisten lijstjes maken van klassiekers. Eén van de weinige think pieces over The Ex is een essay uit 2015 over de plaat Mudbird Shivers op weblog Popmatters uit Chicago.

Mudbird Shivers, uit 1995, is één van The Ex’ vele vergeten platen, een vreemd experimenteel meesterwerk uit een korte tijd waarin Hans Buhrs zich als tweede frontman bij de band voegde en het geluid richting beefheartiaanse blues trok. Het was een dusdanig hiërarchie-opschuddende bezettingsuitbreiding dat alleen een band als The Ex het in zijn hoofd zou halen. De plaat is een anomalie binnen een oeuvre dat bij nadere bestudering vrijwel alleen maar uit anomalieën bestaat, en in die zin dus net zo geschikt voor de status van The Ex’ Grote Meesterwerk als eender welke van hun platen.

Koppigheid

Muziek anno 2019 draait om beginnelingen én mythes: jonge bands krijgen alle aandacht tot ze vanaf hun tweede of derde plaat worden afgeserveerd, verder is het speelveld aan muzikanten die al vanaf tenminste de jaren 1990 meegaan en zorgvuldig hun eigen geschiedenis uitbuiten. Zo’n beetje iedere band die langer dan 10 jaar bestaat heeft al een keer een tour gedaan waarin ze een klassiek album van begin tot eind speelden, vaak vergezeld van een luxe heruitgave met bonustracks en een replica van het eerste plectrum van de gitarist.

Alleen The Ex gaat tot nog toe zorgvuldig haar eigen canonisering uit de weg – zelfs in een jubileumjaar als dit – omdat het lijnrecht tegen haar eigen artistieke filosofie ingaat. Het is een koppigheid die maakt dat de band altijd zal blijven spelen voor een kennerspubliek, dat de band op eigen houtje heeft moeten ontdekken en juist door die koppigheid aangetrokken wordt. Of ze daarmee de geschiedenisboeken zullen halen moet blijken, maar doet er tegelijkertijd ook niet toe. The Ex speelt nu. Ga ze zien.

The Ex speelt op 13/9 in Worm (Rotterdam) en op 15/9 in Doornroosje (Nijmegen). Daarna acht keer in het Verenigd Koninkrijk, vier keer in Italië en ook één keer in Bosnië-Herzegovina.