kunst

Museum Texture laat zien hoe vlas de Leiestreek welvaart en wereldfaam bezorgde

Van jurk tot olie, van dollarbiljet tot cello, de toepassingen van vlas zijn bijna eindeloos. De vlasnijverheid, die zich aan de oevers van de Leie had ontwikkeld, zorgde voor ongekende welvaart in het zuiden van West-Vlaanderen. Hoe het die nijverheid de voorbije eeuwen precies verging en wat vlas vandaag kan betekenen, kan je op een eigentijdse manier ontdekken in museum Texture in Kortrijk.

Vlaanderen is al eeuwenlang befaamd om zijn textiel. Na wol en laken in het middeleeuwse Brugge en Ieper, speelde vanaf de vijftiende eeuw ook linnen een grote rol. Het basislinnen dat in de Leiestreek massaal geweven werd, was vooral bestemd voor dagelijks gebruik. Luxeproducten als kant en damast waren erg in trek bij adel en burgerij.

In de negentiende eeuw bracht de vlas- en linnennijverheid een ongekende welvaart naar de Leiestreek, en dan vooral naar de Kortrijkse regio, in het zuiden van West-Vlaanderen. Nog altijd is ‘Courtrai flax’ een kwaliteitsproduct dat internationaal bekend en gegeerd is.

Museum Texture ligt – hoe kan het anders – aan de oevers van de Leie, in een pand dat net voor de Eerste Wereldoorlog gebouwd werd door de Engelse Linen Thread Company als pak- en verzendhuis voor gezwingeld (scutched/teillé) vlas. Het gebouw had een stevige reputatie onder de vlassers.

Door de samenwerking met Ierse en Schotse spinners en dankzij grote groepsaankopen kon de Company de prijzen drukken. In de volksmond werd het gebouw ook wel eens spottend “Het Engels syndicaat” genoemd. Het staat symbool voor het belang dat de internationale linnensector aan het vlas hechtte.

Textieltuin

Een bezoek aan Texture begint buiten. Op het plein voor het museum is sinds kort een Textieltuin aangelegd. In verhoogde bakken werden verf- en textielplanten als vlas, hennep, meekrap, netels, jute en wede gezaaid. Rond de Textieltuin komen geïnteresseerden maandelijks bijeen om te experimenteren met de lokale, duurzame productie. Leren van elkaar, eeuwenoude textiele technieken uitwisselen en doorgeven staat centraal. Bezoekers opnieuw verbinden met de herkomst van plantaardig textiel en met het verleden van deze regio, dat is precies de missie die het museum ook binnenin uitdraagt.

In de Wonderkamer op de begane grond worden we meteen aan het experimenteren gezet. Op de oppervlakte van één are vinden we alle mogelijke toepassingen van vlas. En dat is wel wat meer dan zuiver linnen voor een zomerblouse. Vlasvezel blijkt een bestanddeel waar we ons niet van bewust zijn in veel dagelijkse producten. De wonderlijke veelzijdigheid van de eerder frêle plantjes met diepblauwe bloem kan je zien, voelen en ruiken in een box waarin elk onderdeel aan bod komt.

Vlas in dollarbiljet

Van het kaf van het lijnzaad dat in veevoer wordt verwerkt, tot de ‘klodden’, die in akoestische isolatie van nut zijn. Niets aan dit oude cultuur gaat verloren, alle bijproducten worden gebruikt. Zo wordt bij het repelen van de vezels ook uit de stengels olie gewonnen, is de vloerbedekking linoleum ook afkomstig van vlasvezels en bevatten zelfs sigarettenblaadjes en dollarbiljetten vlasbestanddelen.

Sinds begin jaren 1960 levert ‘s werelds oudste vlasbedrijf nabij Kortrijk aan de Verenigde Staten het vlas dat gebruikt wordt in de beroemde biljetten van 1 dollar. De vlasvezel erin maakt ze stevig en geeft ze een zijdeachtige touch. Bovendien kraken de Amerikaanse briefjes minder dan de eurobiljetten die volledig uit katoen bestaan.

Linum usitatissimum. De Latijnse benaming van de vlasplant zegt het al: ‘zeer nuttig’. Het interieur van het museum zelf is bovendien met vlasproducten uitgevoerd, van isolatie tot vloerbedekking. Vlas als basis voor bouwstoffen wordt stilaan geherwaardeerd vanwege zijn talloze toepassingen en de grote duurzaamheid. Mooi is ook de anekdote dat vlas zelfs een rol speelde in de realisatie van het Lam Gods. Jan Van Eyck schilderde op lijnwaad (linnen doek) en gebruikte immers lijnolie als bindmiddel voor pigmenten om zijn mooi dragende verf te maken.

De toepassingen en mogelijkheden van vlas als sterkste en lichtste natuurlijke vezel in composieten die voor allerlei doeleinden kunnen dienen, zijn indrukwekkend. In de zaal vinden we zelfs en volwaardige cello uit vlas. De liefde voor dit plantje van de wiegende lichtblauwe velden in de zomers van vroeger is weer helemaal gewekt. Waarom wordt het vlas niet meer massaal verbouwd hier als het zo’n rijkdom aan mogelijkheden heeft?

Gedecentraliseerde nijverheid

De zaal op de eerste verdieping geeft heldere historische duiding. De Leiekamer schetst de bewogen geschiedenis van de vlasindustrie die stroomt als een rivier, met glorieperiodes en momenten van diepe crisis.

In de loop van de vijftiende eeuw specialiseerde Kortrijk zich in de damastweverij. Damasten zijn witte vezels van vlasgaren waarop, als ze uit een bepaalde hoek bekeken worden, een motief op de achtergrond zichtbaar is. Daarnaast kwam ook de kantnijverheid steeds meer in trek.

Een zeer grote bloei kende de lokale textielnijverheid in de zestiende eeuw met een geweldige stijging van de linnenproductie na de ontdekking van Amerika. Vlaams linnen vond een ruim afzetgebied in Spanje, dat er zijn handel met de Nieuwe Wereld mee voedde. Het illustreert mooi hoe een lokale nijverheid niet los te denken valt van de grotere ontwikkelingen op geopolitiek en economisch vlak.

Tegen de achttiende eeuw was de vlasindustrie nog de enige nijverheid in Vlaanderen en die was bijna geheel op het platteland gevestigd. Opmerkelijk is dat het om gedecentraliseerde nijverheid ging, van grote fabriekshallen in de stad was geen sprake. Er ontstonden kleine roterijen en zwingelfabriekjes rond de Leie. Doorheen de jaren schoof de productie op stroomafwaarts. Het verschil in situatie en sociale status van de diverse beroepsrollen in de vlasnijverheid was groot en de hiërarchie strak.

Golden River

Het roten van de vlasstengels om ze soepel te maken, gebeurde in poelen en broeken. Toen in de negentiende eeuw het vlas massaal in het stromend water van de Leie werd geroot, ontstond de legende dat het Leiewater bijzondere chemische eigenschappen bezat die het roten bevorderden, wat de stroom haar bijnaam ’Golden River’ gaf. Oorzaak en gevolg werden in de volksmond wellicht omgedraaid; het roten zorgde immers net voor een geelachtige kleur in het Leiewater. Ook in figuurlijke zin bracht de Leie ‘goud’ en welvaart naar deze streek.

Met de opkomst van nieuwe technieken zoals het warm roten kon de vlasbewerking ook verder van de Leie plaatsvinden. De Leiebochten werden rechtgetrokken voor groter scheepvaartverkeer, oude Leiearmen verloren hun stroming en er kwam nieuwe industrie langs nieuwe kanalen. Het ontstaan van lintbebouwing en de geleidelijke verstedelijking van vlasdorpen valt zo historisch te begrijpen.

Eeuwenlang vonden duizenden mensen in deze textielbranche een broodwinning, want elke be- en verwerking gebeurde manueel. Mechanisatie, concurrentie uit het buitenland, opkomst van de katoennijverheid en de synthetische textiel uit lageloonlanden, Oost-Europa en het verre Oosten, gaven de linnenindustrie in Vlaanderen een stevige knauw. Met het verdwijnen van de vlasnijverheid ging ook geleidelijk een hele woordenschat teloor, zelfs een manier van leven.

Het vlas was immers zeer bepalend voor deze hele regio. Niet alleen op economisch vlak, ook op het sociale leven drukte het een stempel. Dat verhaal vinden we uitgebreid geïllustreerd in de Leiekamer. We leren er dat op maandag in Kortrijk de vlasbeurs opende en partijen vlas verhandeld werden. De betaling gebeurde op café, vergezeld van heel wat bier.

Filmpjes met historische opnames en interviews met voormalige vlassers op leeftijd bieden een schat aan informatie, in sappig West-Vlaams met een heel eigen jargon. Woorden als zwingelen, roten, slijten, repelen, haspelen en klossen zijn haast volledig uit ons taalgebruik verdwenen. Andere woorden hebben zich in vaste uitdrukkingen vastgezet in onze taal, zoals ‘over de hekel halen’. De hekel was een plank met sterke dikke pinnen die vlasvezels in dezelfde richting kammen, om ze te kunnen spinnen. De opname van dit woord in de algemene Nederlandse woordenschat toont hoezeer deze industrie bepalend is geweest voor een groot deel van de bevolking in de Leiestreek.

Vlasmuseum 2.0

Texture begon als Vlasmuseum in 1982. Met de crisis in de vlasnijverheid in de jaren zestig groeide de vrees dat de belangrijkste economische activiteit in het zuiden van West-Vlaanderen zou verdwijnen. Ook dit streekverhaal en het erfgoed dreigden verloren te gaan. Een educatieve verzameling vlaswerktuigen van stichter Bert Dewilde groeide uit tot een unieke collectie in Europa. In 1998 werden deze werktuigen, waaronder een slijtmachine en zwingelturbine die door Vlaanderen zijn opgenomen in de topstukkenlijst, aangevuld met een collectie kant en linnen.

Joseph de Bethune, telg uit een familie linnenhandelaars, legde een indrukwekkende textielverzameling aan. In de collectie bevinden zich onder meer de internationaal gerenommeerde Kortrijkse damasten. Schitterende kledij en andere stukken uit deze collectie zijn te bewonderen op de bovenste verdieping. Op de verfijning en complexiteit van sommige motieven raak je moeilijk uitgekeken. Puur meesterschap.

Texture blijft niet louter in het verleden hangen. Wie interesse heeft, kan workshops volgen om de oude vlasbewerkingstechnieken zelf onder de knie te krijgen, in een combinatie met hedendaagse technologie. Ook kunstenaars zijn welkom voor een onderzoek of residentie. Zo voert fotograaf en kanovaarder Danny Veys een artistiek onderzoek dat meandert door de geschiedenis van en langs de Leie. Voor The flax canoe floats on the golden river ontdekt hij al peddelend op het water en met zijn camera in de hand de rivier en het omliggende landschap vanuit een ander perspectief. Hij verzamelt en verwerkt nieuwe beelden en verhalen, want het verhaal van het vlas is in deze regio nog niet uitverteld.

Aanstekelijk museum

Een bezoek aan Texture loont de moeite. De waardering voor ambachtelijke finesse, vakkennis en liefde voor een grondstof en mooie materialen werken hier heel aanstekelijk. Het doet je stilstaan bij de vraag waarom de veelzijdigheid en duurzaamheid van een plant als vlas het heeft moeten afleggen tegen synthetische stoffen van inferieure kwaliteit, in de fast fashion industrie. En of de herwaardering van kwaliteit en duurzaamheid misschien voor een heropleving zal zorgen?

Ambachtelijke nostalgie en wat regionale trots zijn zeker aanwezig in het museum, maar Texture geeft context en richt de blik ook ruimer. En kijk, als bij het verlaten van het museum de zon zacht op het water speelt, krijgt de Leie in de bocht zowaar een gouden schittering.

www.texturekortrijk.be

• Kortrijk
• Museumgids
• Textielkunst
• Texture