samenleving

Terug naar de IJzer X

De IJzer stroomt door het onderbewustzijn van Katrien Vandenberghe. Dit voorjaar wandelde ze langs de stroom en volgde de GR 130. Terug thuis noteerde ze haar ervaringen.

PORTUS DIXMUDA bloklettert de kade tegenover de IJzertoren, bijgevallen door blinkende jachten en andere boten. Dit ruikt stilaan naar de zee.

Als gestolde zee strekt het landschap zich bezijden de dubbelbedijkte IJzer uit. Kerktorens als masten, hoeven als trawlers, bomen kromgetrokken door de westenwind. Een spiegelglad vlak met overwegend groentinten (groenbemester, wintertarwesprieten, weiland waar nog niet zóveel koeien op staan – Diksmuide geniet van oudsher faam als boterstad), bruin geschakeerde akkers (geploegd, geëgd, bemest of gearceerd met aardappelruggen), knalgele koolzaadpartijen, alles doorsneden met watergangen. Landbouwgevaarten rukken uit, breed en schonkig, soms zwaar als een tank, hoe misplaatst ook de vergelijking.

Ooit bestond deze streek uit slikken en schorren, die bij wijlen opnieuw door de zee werden ingenomen, en stuksgewijs zijn drooggelegd. De IJzer mondde zelfs aanvankelijk tussen het huidige Koksijde en Oostduinkerke uit en heeft na de achtste eeuw zijn loop verlegd. Met dijken werd hij in het gareel gedwongen, en in de zeventiende eeuw vanaf Diksmuide gekanaliseerd. Hij is hier best breed. Een Nieuwpoortse toeristische rederij organiseert tochtjes naar Diksmuide, en als ik ’s avonds terugfiets racet een rood brandweerbootje met zwaailicht voorbij, maar vooral drijven toch weer meerkoeten, wilde eenden en futen op het water.

Het is de oorlog die je hier weervindt

Een keer wás de vlakte weer zee: eind oktober 1914 werd het gebied onder water gezet om de Duitse bezetter een halt toe te roepen. Half oktober was deze tot de IJzer, waarachter het Belgische leger zat verschanst, opgerukt om door te stoten naar de Franse kanaalhavens. Het laatste stuk GR-route getuigt op vele plekken van de Slag om de IJzer. De bocht van Tervate – een WO1-episode die aangrijpend in beeld komt in Oorlog en terpentijn; de Dodengang, een interbellum reconstructie (met cementen zandzakjes) van het oorspronkelijke loopgravencomplex, door de soldaten omgedoopt van “Boyau de l’Yser” tot “Boyau de la Mort”; de in Duitse handen gevallen petroleumtanks vlakbij; de lijn waar de Duitse opmars tot staan is gebracht in Oud-Stuivekenskerke; het indrukwekkende, beschermde sluizencomplex Ganzepoot in Nieuwpoort, cruciaal in de geforceerde inundatie; het ruiterstandbeeld aldaar van toenmalig legerbevelhebber Koning Albert I; heropgebouwde steden, dorpen, hoeven, kerken; de IJzerbedevaartweide…

De streek is rijk aan watervogels. In het natuurreservaat Viconia kleiputten vallen vanaf de observatiehut schitterende aalscholvers te spotten, in verspreide slagorde, vleugels al dan niet open in de zon, en verder een paar kuifeenden en grote Canadese ganzen. Drie vriendelijke jongens komen binnen, drinken bier bij een borrelhapje, bespreken het bier. Als ik even later terugkeer (op zoek naar kwijtgeraakte spullen; ergens in Stuivekenskerke liggen nu een etappe 11-blaadje, een 123inkt.nl-balpen en een moleskientje met wandelkrabbels en wendingen en paginanummers uit werk van Pfeijffer) is er een bejaard stel waarvan de man een enorme telescoop schoudert. De dichtbijgelegen Viconiahoeve, tegenwoordig hotel-restaurant, gaat terug op een twaalfde-eeuwse schapenkooi en is in WO1 bezet door de Duitsers, vernield, heropgebouwd.

Meende ik in het reservaat nog een baltsbeweging waar te nemen, in de sloot zijn de eerste eendenkuikens uitgekomen: een moeder met vijfkoppig kroost, en eentje met maar liefst een dozijn haastige donsjes in haar kielzog. De grutto die op álle IJzer-natuurbordjes staat, krijg ik niet te zien.

Een grens tussen zeewater en land

Deze aankomstetappe is er een van de rechte lijn, van asfalt en afstand, en daar ben ik ditmaal op voorzien. Wegwijzers doen me, al sinds de grens, aan mijn wijdvertakte, voornamelijk in de landbouw werkzame familie denken, en het Nieuwpoortse spaarbekken aan het windsurfen met de broers. Geur van jodium en vis. Bij de sluizen worden de verschillende waterwegen één Havengeul. De Vismijn is haar sobere zelf gebleven. Achter de Havengeul een glimp van het ongerepte natuurreservaat IJzermonding. Links van de heraangelegde havengeulpromenade heeft de in mijn jeugd begonnen trend zwaar doorgezet: hele appartementsmuren zijn verrezen, één vastgoedpark. De open, winderige, zandige grens tussen zeewater en land is met hebben en houden ingepalmd.

Ik loop de pier af. Het water is allang niet helder meer, maar woelig zijn deze kolkingen beslist. De IJzer, die zijn loop heeft verlegd, die is ingedijkt, uitgediept, rechtgetrokken, gekanaliseerd, vervuild, teruggegeven aan de natuur, die versterking kreeg van Vuilebeek, Zwijnebeek, Poperingevaart en zo meer, die Galliërs, Romeinen, Saksen, Noormannen, Graven van Vlaanderen, Bourgondiërs, Spanjaarden, Oostenrijkers, Fransen, Nederlanders, Duitsers, monniken, soldaten, zusters, verpleegsters, hengelaars, peddelaars, smokkelaars, landbouwers, fietsers, toeristen heeft gekend (niet per se in die volgorde, en zonder uitputtend te zijn), die laken, kaas, vis, stenen, suikerbieten heeft vervoerd en waar nu futen in zwemmen, die sinds meer dan drie eeuwen een landsgrens over vloeit zonder dat de aloude eenheid en verwantschap fundamenteel is aangetast, gooit zich in de Noordzee.

• Diksmuide
• GR130
• IJzer
• Nieuwpoort