literatuur column

Terreinverlies

Thomas Heerma van Voss gaat signeren op de middelbare school waar hij ooit zelf les volgde. Ook daar slaat de ontlezing toe, merkt hij. ‘Vroeg of laat is het wachten tot boeken op scholen ondergronds worden weggestopt, of gewoon vervangen door schermen.’

Vijftien jaar na mijn eindexamens stapte ik weer mijn middelbare school binnen. Via Instagram had de vrouw die de mediatheek al decennia bestiert contact gelegd. Ze volgde mijn schrijverschap, schreef ze. Ze vond gesigneerde exemplaren op school het allerleukst, ze had iets gelezen over een verramsjte essaybundel van me: kon ik als ik in de buurt was misschien een paar boeken langsbrengen, tegen betaling uiteraard, en een krabbeltje zetten?

Daar fietste ik al, terug naar dat statige pand in Amsterdam-Zuid. Op het schoolplein waren alle bomen verdwenen. Het fietsenrek was verjaagd door een raadselachtig zandpad en een basketbalkooi.

Er was niemand. Ook in de school heerste stilte, ik liep de brede marmeren trap op, het gegalm van mijn voetstappen klonk precies hetzelfde als vroeger. Bij de docentenkamer zag ik mijn voormalig leraar Frans staan, met een iets voller gezicht dan voorheen, en daarachter mijn inmiddels kale docent scheikunde. Ik wilde ze groeten, maar wendde mijn blik af, zoals ik vroeger ook zo vaak door dit gebouw liep, braaf maar beschaamd, alert alsof ik ieder moment ontmaskerd kon worden.

Eenmaal op de bovenste etage herkende de vrouw van de mediatheek me direct. Ik haar ook, al leek haar gezicht nog zorgelijker dan voorheen en had het grijs in haar haar een opmars gemaakt. Even schrikken, want zoals bekend is zien dat anderen ouder worden vooral beseffen hoeveel jijzelf ook verouderd bent.

“Je bent terug”, zei ze.

Ze werd omringd door kasten en twee leestafels, hoewel de computers aan terrein hadden gewonnen, er was hier minder ruimte voor boeken dan vijftien jaar geleden.

“Ik was toevallig in de buurt”, antwoordde ik. Geen leugen, ik had een afspraak vlakbij, maar strikt genomen was ik altijd in de buurt, ik woonde op ruim tien minuten fietsen, verder was ik nooit bij mijn middelbare school vandaan gekomen.

“Ga zitten.” Ze sloeg op een lege stoel naast haar.

Ik kreeg thee. Er ontvouwde zich een gesprekje dat erop neerkwam dat ik namen noemde van vroeger en de vrouw van de mediatheek vertelde hoe het met diegene ging. Mevrouw Van Liempt? Net met pensioen. De docent Nederlands die me mijn eerste verhaal had laten schrijven? Ook gepensioneerd. Mijn mentor, tevens leraar klassieke talen? Die zat met een burn-out thuis.

Ik haalde mijn boeken tevoorschijn, vijf verschillende: nu ik er toch was, kon ik de school net zo goed mijn hele oeuvre opdringen. De vrouw van de mediatheek pakte ze een voor een vast. Uit haar blik meende ik op te maken dat ze niets hiervan ooit eerder had gezien.

Ik schrok, vlak voor me stond een jongen, zo’n vijftien jaar oud. Hij drukte Tommy Wieringa’s Nirwana bijna tegen mijn neus aan – om iets te laten zien, dacht ik eerst, een of ander maf detail. Toen vroeg hij: “Bent u de nieuwe werknemer, wilt u dit boek even scannen?”

Kort daarna meldde zich een meisje dat niet ouder kon zijn dan dertien. “Waar gaan jouw boeken over?”

Ze zei het zonder aarzeling of voorbehoud. Zo mondig was ik nooit geweest toen ik op school zat, ik vermoedde dat ik het nog steeds niet was.

“Over mensen in nood”, zei ik na een iets te lange stilte. Maar ja, welk boek ging daar niet over? “Mensen die in hun hoofd opgesloten zitten.”

Ze lachte en rende naar een tafel verderop, waar ze vrolijk tegen een leeftijdgenoot zei: “Die man daar zegt dat hij schrijver is! Zijn boeken gaan over mensen in nood.”

Er werd gelachen.

“Het is wel steeds moeilijker om enthousiaste lezers onder de leerlingen te vinden”, zei de vrouw van de mediatheek.

Ik knikte, signeerde mijn boeken.

“Van je broer hebben we meer boeken op voorraad”, zei de vrouw van de mediatheek even later.

“Oké”, zei ik.

“Ik heb nog wel de hele sectie Nederlands gemaild dat je langskomt, of je misschien eens iets in de klas kan doen. Maar geen antwoord nog, het is nu toetsweek, iedereen is druk, druk, druk.”

Weer knikte ik. Het gesprek bloedde dood. “Klaas Vlug?” vroeg ik. Ze schudde haar hoofd. Helaas, mijn vroegere gymleraar – voor wie ik altijd een diepe, niet helemaal verklaarbare angst had gekoesterd – bleek te zijn overleden.

Langzaam kwam ik overeind. Wat deed ik hier? Wat wilde ik bewijzen, aan wie? Wilde ik iets zien of vooral gezien worden?

De vrouw van de mediatheek gaf me nog een kleine, enthousiaste rondleiding door de rest van de school. Er was veel meer veranderd dan alleen het plein. Waar vroeger de kantine zat, werd nu biologieles gegeven. In de vroegere gymzaal zat een enorme, naar frituur ruikende broodjeszaak. Onder de school bleek een gigantische uitgraving te zijn gedaan: waar vroeger aarde en steen zaten, waren nu twee fonkelende, zonlichtloze sportzalen verrezen.

Elke verandering zorgde voor een kleine steek in mijn hoofd. Natuurlijk omdat mijn levendige herinneringen aan dit gebouw, die gedurende zes jaar in mijn lichaam waren vast gesleten, opeens omver werden geschopt. Maar ook omdat alles in deze school groter – en veelal iets smakelozer – leek te zijn geworden, behalve die bovenste verdieping. Eigenlijk wilden de bestuurders de boeken in de kelder stoppen, vertelde de vrouw van de mediatheek. “Maar ik heb gezegd: doe dat maar na mijn pensioen.”

Haar pensioen begint over een jaar.

Vroeg of laat is het wachten tot boeken op scholen ondergronds worden weggestopt, of gewoon vervangen door schermen. En dit is nog een vooraanstaand gymnasium met een nadrukkelijk uitgedragen intellectuele trots – een nieuwe roman van Wieringa wordt hier ingekocht en er is meteen een leerling die hem wil lezen, hier zijn ze nog zo aardig om van een jonge schrijver zoals mij boeken in te slaan. Docenten vechten op veel plekken voor het behoud van boeken, van leestafels, maar ze leggen het af tegen schoolbesturen, die willen moderniseren of moeten bezuinigen.

Onlangs interviewde ik dichter Ad Zuiderent, die decennia in het onderwijs werkte. “Mijn kleinkinderen vinden op school Nederlands het allerergste”, zei hij. “Net als al hun klasgenoten. Het is zo teleurstellend hoe dat hele vak naar de knoppen is geholpen, ook in verhouding tot Frankrijk, België, Duitsland. Daardoor legt literatuur hier langzaam het loodje.”

Het aantal studenten Nederlandse Taal & Cultuur neemt jaarlijks af. Aan de lerarenopleiding Nederlands worden de klassen – ondanks het groeiende docententekort – ook steeds kleiner. Afgelopen december werd naar buiten gebracht dat de leesvaardigheid in Nederland opnieuw sterk gedaald was. Tweeënhalf miljoen mensen van zestien jaar en ouder hebben vandaag de dag moeite met lezen of schrijven.

We verlieten de kelder. Mijn oude leraar Duits liep langs zonder me te herkennen. Een paar leerlingen keken me onderzoekend aan. En daar was de schaamte alweer die ik vroeger zo vaak in dit gebouw had gehad, alsof dat gevoel hier in dit gebouw opgeslagen was geweest, wachtend op activatie.

Vlak voor de vrouw van de mediatheek terugging naar boven, naar mijn achtergebleven boeken en haar krimpende domein, kwam de conciërge uit een hokje. Steve, hem kende ik nog. Hij was net zo goedlachs als vroeger.

Aandachtig keek hij naar mij. En heel langzaam, alsof hij uit een diepe slaap ontwaakte, zag ik dat zijn blik zich scherp stelde. “Hé, jou herken ik. Van lang, lang geleden.” Hij fronste, lachte opnieuw. “Was jij niet iets gaan doen met woorden?”

• ontlezing