‘Tekenen van het universum’ van Emy Koopman: hoog tijd om Werther te reanimeren

In Tekenen van het universum wordt de lezer een voyeur: Emy Koopman maakt je tot getuige van een obsessieve verliefdheid en een conversatie die niet voor jou is bestemd. De waarde van haar derde boek is niet zozeer de nietsontziende echtheid, maar haar pleidooi om irrationele emoties een volwaardige plaats te geven in serieuze literatuur.

Op sociale media is het bon ton om naast perfecte plaatjes ook de imperfectie van het leven te laten zien. Die roep om echtheid culmineert in BeReal, een app die je dagelijks op een willekeurig moment vraagt om een foto te maken met de front- én backcamera van je gsm. Die wordt dan gedeeld in je netwerk. Geen filters of bijgewerkte make-up, maar een eerlijke foto van een bureau of een stapel afwas.

Ook Emy Koopman (1985) trekt volop de kaart van authenticiteit in haar nieuwe boek Tekenen van het universum. Alles is echt: niet alleen de gebeurtenissen, maar vooral de emoties. “Waar de schaamte zit, wordt het interessant”, schrijft ze. “Laat me mijn verlangen en mijn schaamte opnieuw beleven.” Of nietsontziende echtheid ook interessante literatuur oplevert, is de vraag.

Het verhaal heeft weinig om het lijf. Emy, een vierendertigjarige journalist, trekt voor een reportagereeks naar Canada en wordt daar verliefd op haar fixer, die alleen bij de beginletter A genoemd wordt. Slechts vijf dagen spenderen ze samen, maar alle tekenen bewijzen dat hun ontmoeting voorbestemd is. Ze delen hun liefde voor literatuur, hun interesse in de filosofie van Georges Bataille en dragen eenzelfde verlies met zich mee. Door een reeks spelingen van het lot moeten Emy en A een hotelkamer delen. De spanning is voelbaar, maar omdat beiden een relatie hebben, gebeurt er die nacht niets. Ze besluiten wel contact te houden. Een mooie vriendschap moest het worden, inniger dan seks. Een platonische relatie op afstand, waarbij niemand gekwetst kan worden. Wanneer Emy en haar vriend Johannes A in de zomer weer opzoeken, lonkt de ontsporing.

Het boek heeft als ondertitel Verslag van een obsessie. Dat verslag bestaat uit WhatsApp-berichten, voorzien van datum en uur, en fragmenten uit e-mails. Meestal is het Emy die de conversatie start. Elk antwoord van hem doet haar gloeien, elk uitroepteken van hem is een shot dopamine. Daartegenover staat de wanhoop wanneer een reactie, zelfs na zes berichten van haar kant, uitblijft. Dan “knipt zijn stilte me in steeds kleinere snippers.”

Verliefdheid, beweert Koopman, is een vorm van waanzin die we serieus moeten nemen in plaats van snel en geruisloos op te lossen

De verliefde Emy observeert haarscherp. Elk woord wordt onderzocht op bijbedoelingen, elke zweem van een glimlach wordt opgetekend, elke blik geïnterpreteerd. Koopman duwt je als lezer in een ongemakkelijke positie: ze maakt je voyeur van een conversatie die niet voor jou bestemd is en getuige van een obsessie die in niets uniek is, net omdat Emy’s verliefdheid in alle daarbij horende clichés op elke andere verliefdheid lijkt.

Ook A blijft abstract, bijna een archetype. Dat is de bedoeling – Koopman schrijft een verslag over haar emoties, geen meeslepend liefdesverhaal – maar het verhoogt de empathie niet. Als lezer blijf je een buitenstaander, voor wie het overduidelijk is dat Emy zichzelf ondermijnt en nooit genoeg zal hebben aan de kruimels die A haar achteloos toewerpt. Emy’s euforie, nervositeit en gevoel voor drama dreigen al snel puberaal te worden.

Koopman pareert die kritiek slim op voorhand. Verliefdheid, beweert ze, is nu eenmaal een vorm van waanzin, die we serieus moeten nemen in plaats van snel en geruisloos op te lossen. Meer nog, we moeten haar onderzoeken. Onze waanzinnige zelf hoort niet meer opgesloten te worden in een zolderkamer, we moeten luisteren naar haar behoefte:

Laat me dan proberen om trouw te zijn aan mijn waanzinnige zelf, dat kolkende, stomende zelf, al riskeer ik daarmee om er ‘sentimenteel’ uit te zien – in jouw ogen en in die van mezelf. Naïef, pathetisch, typisch vrouwelijk.

In Tekenen van het universum grijpt Koopman de verliefdheid op A aan als een dekmantel voor een breder zelfonderzoek. Emy laat eerdere relaties de revue passeren en omcirkelt patronen in haar verliefdheden. Telkens opnieuw laat ze haar grenzen overschrijden of schendt ze haar eigen lichaam. Eerlijk schrijft ze over automutilatie en haar worsteling met een eetstoornis.

Koopman hekelt de literaire kritiek die zelden waardering heeft voor ‘wat specifiek is voor een vrouwenleven’

Koopman overstijgt haar individuele verhaal en bekijkt ook de socioculturele blik op vrouwelijkheid. Wanneer ze de rol van vrouwen in de kunst aanraakt, spat de verontwaardiging van de bladzijden. Verliefdheid, zegt ze, is verbannen naar het vrouwelijke domein, iets om laatdunkend over te doen zoals de romcom en het damesromannetje. Dat terwijl de romantische overgave in vroegere literatuur zoals de ridderroman net mannelijk was. Goethes ongelukkig verliefde Werther was een laatste oprisping, “daar sloot de deksel zich, daar werd een heel scala aan gevoelens en manieren om die uit te drukken definitief afgedaan als ‘sentimenteel’”.

Koopman vuurt haar pijlen trefzeker af en hekelt de literaire kritiek die zelden waardering heeft voor “wat specifiek is voor een vrouwenleven, […] terwijl alles wat er gebeurt in een mannenleven ‘de menselijke conditie’ wordt genoemd”. Hoog tijd om korte metten te maken met de denkfout waarin het vrouwelijke indirect gelijkstaat aan het lichamelijke, het niet-rationele en het minderwaardige. Irrationele emoties zijn universeel, claimt ze. Ze verdienen hun plaats in serieuze literatuur, net zoals ze dat doen in popmuziek, waar gevoeligheid wél geaccepteerd en zelfs omarmd wordt.

Koopman rammelt stevig aan de vooroordelen die zich comfortabel in lezershersenen genesteld hebben. Vooral in deze kritische kijk schuilt het interessante aan Tekenen van het universum, niet in de echtheid. Met de minutieuze beschrijving van haar obsessie tart Koopman het geduld van de lezer. De herkenbaarheid is zo groot dat dezelfde verliefdheid overeind was gebleven met minder clichés. Ook elders lijdt het boek onder een overdaad aan anekdotiek, waardoor rode draden in een kluwen verstrikt raken.

Toch weet Koopman te overtuigen met haar vlijmscherpe inzichten en een beheerste stijl die moeiteloos schakelt tussen zwierig pathos en essayistiek. In een hoofdstuk met als titel ‘I am the artist, I am in control’ citeert Koopman Cate Blanchett, die in een YouTube-filmpje performancekunstenares Marina Abramović parodieert: “Als ik er droevig uitzie, of breekbaar, of emotioneel, dan is dat omdat ik er zo wíl uitzien.” Hetzelfde geldt voor de literaire waanzin van Koopman. Het adjectief sentimenteel draagt ze als een geuzennaam.

Tekenen van het universum is een kanjer van een statement. Met haar verslag vol uitspattingen eist Koopman het recht op sterke emoties op, voor vrouwen én mannen.

Emy Koopman, Tekenen van het universum, Prometheus, Amsterdam, 2022, 381 p.