Onder water hoor je veel verder dan je kunt zien, zeker in de Noordzee. En laat luisteren nu net de sterkte zijn van de Belgische geluidskunstenaar Stijn Demeulenaere. Zijn installatie Zijlijn / Linea Lateralis maakt de interactie tussen menselijke en natuurlijke onderwatergeluiden ook hoorbaar voor onze oren. ‘Gaandeweg besefte ik dat ik het wel móést hebben over geluidsvervuiling.’

“Op mijn twaalfde kreeg ik een cd-speler voor mijn communie. Mijn oudere broer troonde me mee naar zijn kamer – normaal verboden terrein – en zette me voor zijn cd-collectie.” Stijn Demeulenaere weet nog goed hoe de wereld van geluid voor hem openging. Het begon met The Cure, daarna Sonic Youth en Nirvana, en hij was vertrokken. “Nochtans dacht ik als tiener dat ik van schrijven mijn beroep zou maken”, gaat hij verder terwijl hij wandelt door zijn atelier in centrum Brussel. “Maar toen ik via via bij het literatuurprogramma van Radio Scorpio belandde, werd ik verliefd op experimentele radio. Ik ging een opleiding volgen om dat medium dieper te verkennen en merkte dat ik me ook graag bezighield met installaties, die een andere relatie tot geluid verkennen.”

Een andere vorm van luisteren ook, wat nog steeds de kern is van zijn werk. Demeulenaere vertelt geen verhalen, hij stelt vragen door te luisteren. “De startvraag bepaalt ook de vorm van het werk. Soms wil dat zeggen dat ik een compositie maak, soms een installatie, radiostuk of video. Ik vind het fijn om tussen die vormen te wisselen.”

‘Zijlijn / Linea Lateralis’, Hear Here, 2022 © Kristof Vrancken

Hoe verschillend zijn creaties ook zijn, toch komen twee hoofdvragen altijd terug: “Wat is de relatie tussen een plek en geluid?” en “Hoe geven mensen betekenis aan geluid?” Die laatste vraag stond centraal in zijn eerste grote tentoonstelling. In 2009 begon hij een archief aan te leggen waarin hij herinneringen aan geluid verzamelt: Soundtracks. Iedereen kan eraan bijdragen door een handgeschreven brief in te sturen over een herinnering aan een bepalend geluid, van de krakende deur van je ouderlijke huis tot de ontploffing van een brug. Die brieven worden in weckpotten gestopt en vormen samen de (steeds groeiende) installatie.

“Een herinnering aan een geluid is vaak interessanter dan het geluid zelf”, meent Demeulenaere. “Luisteren is immers iets heel persoonlijks. We luisteren allemaal met onze eigen oren en geschiedenis.” Het is niet voor niets dat zijn eerste field recording een opname was van zijn eigen ouderlijk huis. Daar liep hij vier maanden rond, als een soort afscheid voordat het verkocht werd. “Zo begon ‘plaats’ een grotere rol te spelen in mijn werk”, vertelt hij. “Via field recordings kom je op plekken waar je anders niet komt, of je luistert veel aandachtiger naar vertrouwde plekken. Eerst kost dat moeite, na een tijd wordt het een reflex. Soms haal ik de recorder zelfs niet boven, om nog bewuster in het moment te luisteren. Het doel van field recordings is niet om zoveel mogelijk geluid op te nemen, maar om de plek te horen.”

Mensen zijn overal

Demeulenaere probeert plaatsen te begrijpen door ernaar te luisteren. Toen hij van Concertgebouw Brugge de vraag kreeg een werk te maken over de Noordzee was zijn eerste idee om onderzoek te doen naar de onderwatergeluiden. De zee was voor hem onbekend terrein. Terwijl hij zich begon in te lezen, kwam hij te weten dat de Noordzee een van de luidruchtigste is. “Ze was altijd al sterk bevaren, ze werd gebruikt om te vissen en handelssteden te verbinden. Dat menselijke geluid is alleen maar toegenomen. Er zijn schepen en booreilanden, er worden windmolenparken gebouwd, je hebt visserij en viskwekerijen, enzovoort.”

Demeulenaere: ‘Een herinnering aan een geluid is vaak interessanter dan het geluid zelf’ © Stijn Demeulenaere

Rond de periode dat hij aan het project begon, liep een Europese studie om het geluidsniveau in de Noordzee te meten. De studie was een eerste stap om wetgeving te creëren die het lawaai kan reguleren. De menselijke impact is problematisch omdat gehoor een cruciaal zintuig is voor zeedieren. “De Noordzee is erg troebel, waardoor het zicht onder water vaak tot enkele meters beperkt is”, verklaart Demeulenaere. “Geluid reist veel verder onder water. Daardoor zijn veel zeewezens ervan afhankelijk om te communiceren, navigeren en zich te oriënteren, voedsel te vinden en te paren.”

Hoe meer hij erover las, hoe meer hij besefte dat de zee een sonische wereld is. Tegelijk zijn die geluiden onhoorbaar boven het oppervlak, wat die wereld mysterieus maakt. Hij besloot via geluidsopnames aan de zuidelijke en noordelijke grenzen van de Noordzee zelf onderzoek te voeren naar de relatie tussen de natuurlijke zeegeluiden (biofonie) en diegene die afkomstig zijn van de mens (antropofonie).

Die reizen waren een uitdaging. Niet alleen omdat ze samenvielen met de coronapandemie. “Steven Spielberg zou ooit over Jaws gezegd hebben dat filmen op het water drie keer zo moeilijk is, drie keer zo lang duurt en drie keer zoveel kost. Hetzelfde geldt voor geluidsopnames. Ik merkte het al op mijn eerste expeditie naar het Grevelingenmeer in Nederland. Met een kameraad die een vaarbewijs heeft, had ik een boot gehuurd om de hydrofoons te testen. We waren heel vroeg in de ochtend opgestaan, maar moesten uiteindelijk nog enkele uren in de haven blijven liggen door problemen met de motor. Bovendien wist ik toen nog niet dat de waterkwaliteit in het Grevelingenmeer zo slecht is dat alle zeeleven onder de 20 meter dood is.”

Field recordings op het Grevelingenmeer en in Noorwegen © Kevin Trappeniers / © Anders Bibow Olsen

De volgende expedities verliepen een stuk vlotter. Eerst trok hij eropuit langs de Belgische kust, de luidste strook Noordzee. Het andere uiterste trof hij aan bij de noordelijke Noordzeegrens in Noorwegen. “De regio rond Bergen heeft een ander zeeleven. Het is er ook veel stiller, tussen de fjorden varen minder boten. En die fjorden leverden een onverwacht effect op. Door het diepe water en de rotswanden ontstond een echokamer. In tegenstelling tot een zandbodem absorberen de steile rotsen het geluid namelijk niet, waardoor je de galm van het geluid en de akoestische ruimte van de onderwateromgeving hoort. Dat was heel speciaal.”

Geluidsvervuiling voelen

Met een hele reeks opnames kwam Demeulenaere terug thuis. Toen begon het werk nog maar, want hij moest ze nog in een compositie verwerken – dat zou Zijlijn / Linea Lateralis worden. Daarvoor had hij plots andere ideeën dan gepland. “Aanvankelijk wilde ik alleen luisteren naar de zee. Gaandeweg besefte ik dat ik het wel móést hebben over geluidsvervuiling. Er bestaat bijna geen plek op aarde waar nooit menselijk geluid hoorbaar is. Geluid reist ook heel ver. Toen we een opname aan het maken waren bij Calais hoorde ik een gigantisch schip naderen en ik dacht dat we eronder zouden zitten. Toen ik mijn hoofdtelefoon afdeed, bleek die boot minstens 1,5 kilometer ver weg.”

Het geluid van schepen, zoals hier in de Westerschelde, draagt onder water bijzonder ver © Stijn Demeulenaere

Om de aanwezigheid van menselijk geluid in de zee te verbeelden vond Demeulenaere het belangrijk met een ruimtelijke installatie te werken. “Dat schept een ervaring waarbij je beter luistert dan alleen met je oren. Ik kan de aandacht op een bepaalde manier sturen, zodat de toehoorders de compositie echt voelen.” Het was lang zoeken naar hoe hij het publiek die relatie tussen de natuurlijke en menselijke zeegeluiden kon laten beleven. Uiteindelijk kwam hij uit bij een opstelling van zes luidsprekers op een lijn. Afhankelijk van hoe dichtbij je staat, ervaar je de balans tussen biofonie en antropofonie op een andere manier. Tegenover die luidsprekers staat een rij met negen waterstalen, van elke opnamelocatie één. “Ik merkte zelf dat ik me meer betrokken voelde bij het geluid als ik een stukje zag van de zee waar het vandaan komt. Daarom ben ik speciaal teruggegaan naar die plekken om water te verzamelen.”

Een laatste onderdeel van Zijlijn / Linea Lateralis zijn geluidskaarten. Demeulenaere plaatst een oude kaart uit 1777 naast twee recente kaarten, die de achtergrondgeluiden weergeven. Daardoor wordt het probleem van de vervuiling heel duidelijk, zelfs zonder uitleg. “De luisteraars moeten zelf uitmaken hoe belangrijk ze het vinden dat het zeeleven last heeft van menselijke geluiden,” zegt hij, “maar ik hoop dat ze zich op zijn minst vragen stellen. Sowieso geloof ik dat een vraag stellen veel krachtiger is dan iets vertellen.”

Als deel van ‘Zijlijn’ (hier op Hear Here) hing Demeulenaere een oude kaart uit 1777 naast twee recente geluidskaarten © Kristof Vrancken

Vragen stellen, luisteren, kortom openstaan voor de wereld rondom ons: het is een proces dat Demeulenaeres werk in gang zet, te meer omdat luisteren zo’n fysieke beleving is. “Eigenlijk is de installatie al geslaagd als mensen even stilstaan bij de onderwaterwereld. Ik geloof nog altijd dat luisteren een heel intieme manier is om een plek te leren kennen. Geluid komt meteen binnen tot in je kern. Wat de toehoorders er daarna mee doen, is aan hen.”

Zijlijn / Linea Lateralis (2020) werd gemaakt in opdracht van het Concertgebouw Brugge en kreeg een eervolle vermelding op de Sound of the Year Awards in de categorie ‘Composed with Sound’ (2021). De installatie reisde al veelvuldig rond en is te bezoeken op Fiber Festival in Amsterdam van 30 mei tot 16 juni 2024.