geschiedenis recensie

Met schrijven en liefhebben pleegde August Vermeylen stil verzet tijdens de oorlogsjaren

Met Stil verzet schreef Hans Vandevoorde een biografie van de ‘late’ August Vermeylen: het leven van de kunsthistoricus, voorman van de Vlaamse Beweging en befaamde schrijver onder de Duitse bezetting. Het was oorlog en het was koud, maar onverwachte wendingen en Vermeylens stekelige observaties van het literaire en politieke leven leveren een verrassend boek op.

De meeste levensverhalen beginnen bij het begin en wikkelen zich af van de geboorte van de gebiografeerde tot aan het levensslot, dat meestal ook het einde van het boek is. Biograaf Hans Vandevoorde (1960), emeritus professor Nederlandse letterkunde, verzet zich tegen die dwangmatige rechtlijnigheid, het leven laat zich niet bij de kraag vatten in opeenvolgende jaren en bestaat uit meer dan gebeurtenissen die zich na elkaar afspelen, de ene na de andere, tot het gedaan is.

Vandevoordes biografie van August Vermeylen (1872-1945) staat als het ware stil in de tijd, de oorlogsjaren van 1939 tot 1945, en breekt uit in de ruimte. Hoewel die geografisch gesproken Brussel was, enkele kleine uitstappen niet te na gesproken, was ze binnen die hoofdstedelijke begrenzing uiterst meerstemmig. Vermeylen maakte wandelingen tot in de groene rand, van Beersel tot Bosvoorde. In Ukkel was er de huiselijke en familiale sfeer. Vermeylen woonde in bij dochter Jo en haar gezin en beschikte er over een aparte studio en werkkamer waar literatuur bedreven werd en waar hij in zijn blauwe fluwelen huisjasje werkte en ontving. Er waren de kunsttentoonstellingen en openbare plekken in de stad, zoals cafés en restaurants, waar alles op de bon was en waar Vermeylen met vrienden en vriendinnen afsprak; de Mijolclub, die soms wekelijks samenkwam, en die een semi-besloten genootschap was met schrijver Herman Teirlinck als hogepriester. Er werd een mengeling van literatuur en kolder geserveerd en de Brusselse vrienden konden er stoom aflaten over de Duitse bezetting.

Ten slotte waren er de kringen van de hoge organen waartoe Vermeylen voor de oorlog behoord had, de Université Libre de Bruxelles, de Rijksuniversiteit Gent waarvan hij de eerste Nederlandstalige rector was, de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde en de Senaat. De door de Duitsers kaltgestellte Vermeylen mocht die plekken zelf niet meer betreden, maar hij had wel nog veelvuldig contact met de leden ervan. Nog verder weg reikte de correspondentie met zoon Piet Vermeylen, de latere minister, die tijdens de oorlog in Londen verbleef en met wie dankzij een Portugese connectie – waarvan Vandevoorde de code kraakte – berichten uitgewisseld konden worden.

Vandevoorde kon een beroep doen op uitvoerige dagboeken, agenda’s en briefwisseling die Vermeylen heeft nagelaten. Met zichtbaar genoegen heeft hij in dat materiaal getast. Het maakt van Stil verzet een nauwgezette biografie, met een rijkdom aan feiten. Het leven van Vermeylen dat Vandevoorde onthult, is het volle leven én het geestesleven door de gedachten van de gebiografeerde die ontvouwd worden.

We vernemen bijvoorbeeld de dalende lijn van Vermeylens lichaamsgewicht, de vele afspraken en ontmoetingen die hij had, hoe hij zijn laatste vriendin Mary Ender op de tram leerde kennen – “Hurrah! de levenden rijden snel!” –, het wedervaren van zijn kunstcollectie en van zijn buitenverblijf in De Panne tijdens de oorlog, de informele hutsepotdiners met lambiek en bourgogne die hij had met de socialistische vrienden. Over de schouder van Vermeylen lezen we mee met zijn lectuur; Vandevoorde maakt ons deelgenoot van Vermeylens observaties en beschouwingen over het fascisme, de nieuwe (wan)orde en het Brusselse leven tijdens de bezetting, van zijn ontmoetingen met persoonlijkheden uit de politieke en culturele wereld, van de autoritaire socialist Hendrik de Man (“De Man heeft vrienden, maar geen vriend”) tot zijn jeugdvriend Henry van de Velde, en van de balans die Vermeylen tijdens de oorlog maakte van zijn eigen schrijverschap: “Ik heb een nieuwe volheid en vastheid aan het Vlaamsche proza gegeven (het verstandelijk proza).”

We lezen ook hoe Vermeylen zich op zichzelf teruggeworpen voelde, ontheemd door de isolatie die was opgelegd door de bezetter en door het verlies van zijn professoraat en senatorschap, gegriefd door vrienden die de kant van de Duitsers kozen en hem soms belaagden vanwege vooroorlogse vetes.

Vermeylen maakte tijdens de oorlog de balans op van zijn leven via de omweg van de fictie – de roman Twee vrienden, die in 1943 gepubliceerd werd – en in een oorlogsdagboek, waaruit Vandevoorde citeert: “Gevoel van geestesvrijheid: ik ben alleen nog Gust Vermeylen, en vertegenwoordig niets anders meer buiten mezelf.”

De oorlog is het meest aanwezig in het begin van het boek. Vermeylen bevond zich op 10 mei 1940 in het Nederlandse Sloterdijk bij schilderes Annie de Meester en Eep Roland Holst (broer van schrijver Adriaan), toen de bommen en parachutespringers op Amsterdam vielen. Het relaas van de terugtocht naar België en de onmiddellijk daaropvolgende vlucht naar Frankrijk die reikte tot Montpellier, heeft Vandevoorde uiterst beklijvend beschreven.

Met zijn diplomatenpas beschikte Vermeylen wel over privileges, maar ook hij moest op zijn jas op de grond slapen en improviseren tussen de bombardementen door. Tegelijk was deze vlucht ook hét tragische feit uit Vermeylens laatste jaren. Het “postverlaten” werd hem bij terugkeer zwaar aangerekend en was vermoedelijk ook een alibi om hem vanwege andere redenen, zijn Joodsgezindheid bijvoorbeeld, buitenspel te zetten. Ondanks de historische verdiensten van Vermeylen voor de Vlaamse cultuur, om alleen maar het rectorschap van de vernederlandste rijksuniversiteit te vermelden, werd hij nu door de flaminganten van de harde lijn en de zwarthemden opzij geduwd en uit alle openbare functies verbannen. Tegelijk zorgde de status waarover Vermeylen nog beschikte ervoor dat hem een erger lot – gevangenis en concentratiekamp – bespaard bleven.

In augustus 1940 was Vermeylen terug in Brussel. Hij werd voorlopig op non-actief gezet en in december 1940 was zijn schorsing een feit. Na de jachtige beginmaanden van de oorlog moest Vermeylen zich schikken in zijn lot en braken de lange bezettingsjaren aan, waarin hij alleen nog maar Gust was en in zichzelf nieuwe levenszin en hoop diende te zoeken. Dat werd het stille verzet, het verzet dat erin bestond om verder te leven, zo vrij als tijdens de bezetting mogelijk was, en om menselijk te blijven in oorlogstijd.

Vandevoorde onthult hoe Vermeylen zich inspande voor de Joden uit zijn kennissenkring. Ondanks zijn afgenomen invloed kon hij achter de schermen een verschil maken voor de beeldhouwer Idel Ianchelevici en de chemicus Hans Handovsky. Hij hielp ook Joodse vluchtelingen. Een voorbeeld dat Vandevoorde geeft, is de Joodse exil-auteur Salamon Dembitzer, van wie Vermeylen in maart 1940 de romanpublicatie ondersteunde.

De literatuur was een tweede lijn van “stil verzet”. Vermeylen bleef lezen, schrijven en publiceren en daardoor protesteren tegen zijn afzetting. Aan het einde van de oorlog en na de bevrijding, toen hij zelf in ere hersteld werd, kwam hij ook tussen in de “zuivering”. Hij predikte gematigdheid. Binnen de Vereniging van Vlaamsche Letterkundigen kon hij de reputatie van Maurice Roelants veiligstellen, ondanks het gekonkel van zijn collega-schrijver, de weinig geliefde Fernand Toussaint van Boelaere, die de epuratie wilde gebruiken voor literaire afrekeningen. Vandevoorde vat dit consequente gedrag samen als “Neen, zulle’, het richtsnoer waarover Vermeylen beschikte om altijd menselijk te blijven handelen en “fanatiek te zijn in de gematigdheid” – nog een van zijn befaamde quotes.

Het tijdschrift Diogenes, dat al in 1943 door Vermeylen beraamd werd en dat na zijn dood in januari 1945 door Teirlinck als het Nieuw Vlaams Tijdschrift omgesmeed werd, had uitdrukkelijk tot taak een nieuwe gemeenschapszin te bevorderen in het naoorlogse Vlaanderen. Vandevoorde reconstrueert de genese van Diogenes als de laatste daad van Vermeylen, waarmee hij opnieuw literatuurgeschiedenis schreef, vijftig jaar na het tijdschrift Van Nu en Straks, dat omstreeks 1900 een kantelmoment in de Nederlandse literatuur was. Vermeylen was er de stichter van geweest en de nieuwe gedachten (“Wij willen Vlamingen zijn, om Europeeërs te worden”) die het blad verkondigde, heeft Vandevoorde nog toegelicht in Hoe Vlaming te zijn? (Polis, 2017).

En het leven zelf had nog verrassingen voor Vermeylen in petto. Zelfs in bezettingstijd bloeide de liefde en werd er misschien nog meer dan in vredestijd diepe vriendschap gevoeld. Het boek van Vandevoorde bevat als het ware minibiografieën van Madeleine Ley, Irène Hamerlinck, Mary Ender, Simonne Dear, Mayou Iserentant, Gabrielle Errera, Germaine Dendal, Jacqueline De Kesel en Andrée Louis, vrouwen met kunstzin en levensvreugde met wie Vermeylen in zijn laatste jaren intieme omgang had. Vandevoordes Stil verzet is daardoor ook een zeer wezenlijk boek geworden over menselijke relaties in oorlogstijd dat gevoed door de dagboeken en brieven van Vermeylen een schrijven over het leven zelf is geworden.

Hans Vandevoorde, Stil verzet. De oorlogsjaren van August Vermeylen 1939-1945, Lannoo, Tielt, 2024, 360 p.

• August Vermeylen
• Biografie
• Hans Vandevoorde