Schitterende kijkkasten

De beeldhouwkunst in het oude hertogdom Brabant was eind vijftiende, begin zestiende eeuw even invloedrijk als de schilderkunst van de Vlaamse Primitieven. Retabels, of altaarstukken, werden naar heel Europa geëxporteerd. Het Vlaamse studiecentrum Illuminare (KU Leuven) en het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (Den Haag) werken samen aan een digitale inventaris van deze hoogtepunten uit de laatmiddeleeuwse beeldhouwkunst: het Corpus Vlaamse Retabels. In 2021-2022 zijn grote tentoonstellingen in Brussel en Rotterdam gepland.

Eind vijftiende, begin zestiende eeuw behoorde de beeldhouwkunst in het oude hertogdom Brabant, met name in Brussel en Antwerpen, tot de absolute wereldtop. Maar het wetenschappelijke onderzoek naar die laatmiddeleeuwse beeldhouwkunst uit de Lage Landen is nog niet ver gevorderd. De studie staat overduidelijk in de schaduw van het onderzoek naar de schilderkunst uit dezelfde periode: de fameuze werken van de Vlaamse Primitieven. Toch was de beeldhouwkunst minstens even invloedrijk, misschien zelfs wel invloedrijker. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de grote aantallen gebeeldhouwde retabels die vanuit Brabant, maar ook vanuit het graafschap Vlaanderen, naar alle hoeken van Europa geëxporteerd werden.

Retabels bestaan uit een houten kast waarin houten, vaak gepolychromeerde en vergulde beelden of beeldengroepen zijn geplaatst. De houten kast kan gesloten worden door middel van luiken, die konden worden voorzien van schilder- of beeldsnijwerk. Doorgaans zijn de kast en de luiken opgedeeld in een aantal compartimenten die samen een lopend beeldverhaal vertellen. Meestal staat het leven van Christus of Maria centraal, soms ook het leven van een heilige. Retabels waren opgesteld op hoofd- of zijaltaren van de kerk en werden enkel in uitzonderlijke gevallen geopend, zoals tijdens de Eucharistieviering of op kerkelijke feestdagen.

De gebeeldhouwde scènes lijken haast theater-scènes met hun gevoel voor pittoreske anekdote

De Brabantse en Vlaamse retabels waren wijdverbreid vanwege hun uitzonderlijk hoge kwaliteit. Die kwaliteit uit zich in het indrukwekkende oog voor detail van de beeldhouwers.Naast de gezichten, houdingen en kledij van de hoofdfiguren zijn ook de grasperken, bomen, interieurs, kerken en huizen uitgewerkt met de hoogste artistieke verfijndheid. De gebeeldhouwde scènes lijken haast theaterscènes met hun gevoel voor pittoreske anekdote. Emotie en ontroering staan centraal. Bovendien voorzagen de zogenaamde metselriesnijders de scènes met nauwkeurig aangebrachte architecturale versieringen. Nadien versterkten de polychromeerders de zin voor dramatiek door het aanbrengen van kleur. Zo schilderden zij tranen op het gezicht van Maria bij de uitbeelding van de Kruisafneming. Het aangezicht van de protagonisten kreeg een zachtroze laag. De overheersend gouden kleur in de kledij van de figuren zorgde ervoor dat de retabels functioneerden als schitterende kijkkasten. Deze schittering was pas zichtbaar wanneer de beschilderde luiken, de verantwoordelijkheid van de schilders, opengingen.

Het bekendste retabel is het Sint-Jorisretabel, dat ooit in de Leuvense kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Ginderbuyten stond. Vandaag bewaart het Museum Kunst & Geschiedenis in Brussel het kunstwerk. Het altaarstuk toont het leven van Sint-Joris. Beeldsnijder Jan II Borman (? - ca. 1521), hoofd van een succesvol atelier in Brussel, signeerde het werk. Hij sneed zijn naam IAN op de schede van het zwaard van één van de protagonisten. Een document uit 1513 vermeldt hem trouwens als de beste beltsnydere. Dat lijkt inderdaad te kloppen: het beeldsnijwerk van het retabel is van ongeëvenaarde kwaliteit.

Het Brabantse en Vlaamse houtsnijwerk werd tot ver over de grenzen geapprecieerd. Dat bewijzen de grote clusters retabels die bewaard zijn gebleven in Duitsland, Frankrijk, rond de Baltische zee (voornamelijk Polen), het Iberisch Schiereiland, Engeland en Scandinavië. De bewaarde retabels vormen echter slechts een fractie van de grote hoeveelheid altaarstukken die oorspronkelijk op de altaren in laatmiddeleeuwse kerken sierden. Religieuze twisten, fatale branden en brutale diefstallen zorgden ervoor dat tal van retabels verdwenen. Daarenboven boden heel wat kerken hun exemplaar te koop aan – door financiële problemen of door een radicale aanpassing van het kerkmeubilair.

Het Brabantse en Vlaamse houtsnijwerk werd tot ver over de grenzen geapprecieerd

Tot op heden ontbrak een degelijk standaardwerk dat alle Brabantse en Vlaamse bewaard gebleven retabels ontsluit. Illuminare, het Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst aan de KU Leuven, en het RKD, het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis in Den Haag, brengen daar nu verandering in. Dankzij een genereuze gift uit de nalatenschap Schoufour-Martin konden Illuminare en het RKD de droom van de vorige generatie kunsthistorici waarmaken: het samenstellen van een Corpus Vlaamse Retabels. In de jaren zeventig streefden Hans Nieuwdorp, Herman De Smedt en Ghislaine Derveaux-Van Usseler al samen naar om alle bewaard gebleven retabels in kaart te brengen. Het werk van deze pioniers levert doorslaggevende inzichten en publicaties op, maar het beoogde Corpus realiseerden zij jammer genoeg nooit. Illuminare bewaart de documentatie van retabelspecialist Hans Nieuwdorp (°1944), het RKD bewaakt de onderzoeksarchieven van Herman De Smedt (1927-2009) en Jaap Leeuwenberg (1904-1978). Ook De Smedt en Leeuwenberg waren experts middeleeuwse beeldhouwkunst. Door het digitaal samenbrengen van deze drie belangwekkende collecties konden Illuminare en het RKD nu een inventaris van maar liefst 369 Brabantse, Vlaamse en ook enkele Noord-Nederlandse retabels samenstellen.

Illuminare en het RKD stellen daarmee een digitale bron ter beschikking die kunsthistorici en andere belangstellenden ondersteunt in hun onderzoek naar ons prachtige middeleeuwse erfgoed. Vóór het bestaan van deze inventaris was het gissen naar het precies aantal bewaarde retabels. Nu laat het handige online format toe de kunstwerken te groeperen volgens chronologie, geografie, iconografie of toeschrijving. Daardoor kan de bezoeker de retabels makkelijk met elkaar vergelijken, en het zorgt ook voor nooit eerder geziene artistieke verbanden, met bijvoorbeeld nieuwe hypotheses over de betrokken kunstenaars als gevolg. Zo tonen de hoofdscènes in de retabels van Veckholm, By, Nordingrå en Ytterenhörna opvallend veel gelijkenissen in de uitwerking. Dat leert ons meer over het productieproces van de kunstwerken: mogelijk werden zulke scènes met populaire motieven in een relatief grote oplage op voorhand klaargemaakt.

De database is vrij toegankelijk en raadpleegbaar via www.rkd.nl. Illuminare plant samen met het Museum Kunst & Geschiedenis (Brussel) en het Museum Boijmans van Beuningen (Rotterdam) een grootschalig project in 2021, met tentoonstellingen in beide steden over één van de hoogtepunten van onze kunstgeschiedenis: de laatmiddeleeuwse beeldhouwkunst.

Website Illuminare

Literatuur:

• Iris Ippel, ‘Jaap Leeuwenberg (1904-1978). Brede blik, scherp oog’, RKD Bulletin 2017, nr. 2, pp. 3-13

• Suzanne Laemers, ‘Herman J. De Smedt (1927-2009), een levenslange passie voor retabels’, RKD Bulletin, 2010, nr. 2, pp. 14-26

• Suzanne Laemers, ‘Digitaal Corpus Vlaamse Retabels’, RKD Bulletin, 2016, nr 2, pp. 20-23

• Margreet Wolters, ‘MARKS ON ART database’, RKD Bulletin, 2016, nr. 2, pp.24-28