VL ⇄ NL

Roma wonen al eeuwen in Nederland en België, maar zijn nog altijd tweederangsburgers

Roma leven nog vaak naast de samenleving. Er is onder de algemene bevolking weinig bekend over hun gebruiken en cultuur. Recentelijk verscheen het boek Wij, Roma waarin Margot Vanderstraeten Roma in Vlaanderen openhartig laat spreken over hun cultuur. Vergaat het hen daar eigenlijk anders dan in Nederland?

Dé Roma-gemeenschap, die bestaat niet. Het gaat om een diverse groep mensen die in verschillende migratiebewegingen naar onze contreien kwamen. In Wij, Roma geeft Margot Vanderstraeten daar een mooi beeld van. Roma komen aan het woord en nemen geen blad voor de mond. Zowel de mooie aspecten van de cultuur, zoals de sterke familiebanden, als de minder fraaie aspecten, zoals de positie van de vrouw, komen in het boek aan bod.

Aan de oorsprong van de Roma zoals wij die kennen ligt een Noord-Indiaas volk. Al in de vijftiende eeuw kwamen de eerste Roma naar hier. Ze stonden toen nog bekend als heidens en vanaf de achttiende eeuw als zigeuners. Ze waren toen – en zijn deels nog – een reizend volk. Van oudsher wordt deze groep enerzijds verwelkomd en anderzijds met argusogen bekeken. Mensen namen bij hen producten en diensten zoals waarzeggerij af, maar ze werden ook als parasieten gezien. Tegenwoordig is dat niet veel anders.

Roma hebben zich in de loop der tijden over de hele wereld gevestigd. De Roma die nu in de Lage Landen wonen, komen onder meer uit Europese landen als Roemenië, Kosovo en Duitsland, maar ook uit Syrië. Sommige gemeenschappen wonen hier al eeuwen, andere kwamen in de jaren 1990, weer andere nog recenter, nadat de oorlog tussen Rusland en Oekraïne was losgebarsten. Er zijn moslims, christenen uit de pinkstergemeenschap, katholieken en mensen van allerlei andere gezindten. Al die verschillen maken het ook moeilijk om één vertegenwoordiger aan te duiden. Maar ook het Roma-karakter speelt een rol volgens Imer Kajtazi, een Kosovaars-Vlaamse Djambazi-Roma: “Iedereen wil president zijn”, grapt hij.

Verbonden in diversiteit

Wat bindt dit gemêleerde gezelschap aan elkaar? Vroeger leefden veel Roma in woonwagens, waarmee ze de wereld rondtrokken. Tegenwoordig wonen de meesten in huizen. Maar hun (gesloten) cultuur zet zich onverminderd voort. “We praten niet over onze wereld met Gadzje (niet-Roma’s). Bij ons geldt de omerta”, zegt een Roma in het boek van Vanderstraeten. Familie is het toverwoord voor Roma. Westerlingen categoriseren Roma vaak naar hun land van afkomst. Dat is een abstracte realiteit. Roma zelf onderscheiden groepen aan de hand van families en beroepsgroepen. Zo zijn er bijvoorbeeld de Ursari uit Roemenië, vroegere berentemmers.

Muziek zit in het DNA van de Roma. Elke gelegenheid grijpen ze aan om muziek te spelen of om, zoals dat tegenwoordig gaat, muziek af te spelen via een installatie. Die muziek is net zoals hun taal een bijzondere mix van eigen culturele elementen en elementen van de omliggende cultuur. “Niemand gebruikt de standaard Roma-taal”, benadrukt Kajtazi, de oprichter van Roma Europese Unie die in Vlaanderen woont maar ook vaak in Albanië komt. “Ik spreek Romanes (de Roma-taal), maar gebruik ook Servische of Albanese woorden.” Volgens Vanderstraeten overleeft de cultuur door open te staan voor verandering maar andere elementen juist intact te laten.

Er wordt door verschillende organisaties geschat dat er dertigduizend Roma in België leven, waaronder ongeveer tienduizend in Brussel en Vlaanderen. Over waarom ze in Wallonië zo veel talrijker zijn, kunnen we alleen maar speculeren, er is geen onderzoek naar gedaan. In die ruwe schatting zijn ook de woonwagenbewoners meegeteld, waaronder de Voyageurs, oorspronkelijke Vlamingen of Nederlanders die in woonwagens zijn gaan wonen en deels de cultuur van de Roma kopieerden. Zij maken het merendeel van die dertigduizend uit, terwijl zij geen afstammelingen zijn van een Indiaas volk.

Een vergelijking met Nederland laat zich lastig maken, want daar tellen ze de Voyageurs niet mee. Er wonen naar schatting tussen de vijf- en zevenduizend Roma.

Minder discriminatie in Vlaanderen dan in Nederland

Wat inwoners van Roma-afkomst in Vlaanderen en Nederland delen, is dat ze regelmatig te maken krijgen met een slechte behandeling door overheden en bevolkingen.

“Hij schaamt zich tegenover buitenstaanders voor zijn Roma-bloed. Hij wil niet dat ze weten dat wij Roma zijn. Terwijl hij, in eigen kringen, erg trots is op zijn achtergrond”, zegt een vader in Wij, Roma over zijn zoon. Die schaamte mag dan niet terecht zijn, ze komt wel ergens vandaan. Volgens het Bureau van de Europese Unie voor de Grondrechten (FRA) vormen de tien miljoen in Europa levende Roma de grootste etnische minderheidsgroep van de Unie. Daartegenover staat dat het ook een van de meest gediscrimineerde groepen op het continent is.

Volgens een enquête van FRA uit 2020 krijgt zesenzeventig procent van de Nederlandse Roma te maken met discriminatie, drieëntachtig met haatgemotiveerde intimidatie. Dertien procent is slachtoffer van fysiek geweld. In een advies aan de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme (NCDR) uit 2024 staat te lezen dat antiziganisme “een belangrijke verklaring is voor het repressieve en wantrouwende handelen ten opzichte van Roma-groepen”. Zo was er tot 2018 een uitsterfbeleid voor woonwagenbewoners, die een deel van de Nederlandse Roma-gemeenschap vormen: elke standplaats voor een woonwagen die vrijkwam, mocht niet opnieuw bewoond worden. Na de afschaffing van dat beleid zijn er maar achtenveertig standplaatsen bijgekomen. De woonwagenbevolking groeit ondertussen door. De NCDR schrijft: “De sterke vooroordelen over deze groepen, zoals een hoge mate van criminaliteit, het ontduiken van burgerlijke plichten of een werk­schuwe mentaliteit zijn in het collectieve geheugen gesleten.”

Wat discriminatie betreft gaat het beter in Vlaanderen volgens het FRA. ‘Slechts’ eenentwintig procent van de Roma in België ervaart discriminatie, het laagst van de zes onderzocht landen. Zestien procent wordt geconfronteerd met haatgedreven intimidatie, maar fysiek geweld komt weinig voor.

Een verklaring voor het feit dat Vlaanderen het op dit vlak zoveel beter lijkt te doen, kan zijn dat in Nederland meer Roma in woonwagens wonen. Doordat in Nederland jarenlang een discriminerend uitsterfbeleid werd gehanteerd, ervaren Nederlandse Roma meer discriminatie.

Toch is ook de Vlaamse maatschappij doordrenkt van vooroordelen en antiziganisme. Zo zijn er de woorden van Conner Rousseau, partijvoorzitter van de sociaaldemocratische politieke partij Vooruit, die hij in een dronken bui uitsprak tegen de politie: “Die Roma, gewoon op slaan. Het zijn altijd die bruin mannen. Ge moet veel meer uw matrak gebruiken.”

De omstandigheden en sociale uitsluiting waarin veel Roma leven komen hun levensduur niet ten goede: in Vlaanderen is de gemiddelde levensduur van Roma veertien jaar korter dan de algemene bevolking volgens het FRA. Dat cijfer is in Nederland in twee gedeeld: mannen leven 12,5 jaar korter, vrouwen 8,3 jaar.

Hoge verwachtingen van vrouwen

Een van de getuigen in het boek van Vanderstraeten geeft een kijkje in het leven van Roma-vrouwen. “Ik heb in mijn leven nooit in mijn eentje tijd doorgebracht met een jongen die niet tot mijn rechtstreekse familie behoort.” Volgens een andere Roma-vrouw in het boek hangt de eer van de familie van de vrouwen af. In het kader van die familie-eer worden Roma-vrouwen vaak uitgehuwelijkt. Maar ze moeten dan wel maagd zijn. “Een meisje dat ontmaagd is, is voor haar eigen familie niet langer interessant”, klinkt het bij een van Roma-vrouwen.

Er zijn tal van regels en geboden wat betreft de omgang met de vrouw in de Roma-gemeenschap. Zo zei een Roma-man tegen Vanderstraeten: “Je groet een Roma-vrouw die niet de jouwe is enkel en alleen als je haar echtgenoot persoonlijk kent, en als haar echtgenoot bij haar is.” Sommige Roma-vrouwen wonen al jaren in België, maar hebben nog nooit de woning verlaten zonder begeleiding van een man.

De positie van de Roma-vrouw zal in Nederland niet veel anders zijn. Negentig procent van de vrouwen tussen twintig en vierenzestig jaar werkt niet en zoekt geen werk volgens onderzoek van Kennisplatform Inclusief Leven uit 2023. Enisa Ramadanovic, een vrouw van Servische Roma-afkomst, concludeert in haar afstudeeronderzoek dat vrouwen een achtergestelde positie hebben. Zij stelt dat de gemeenschap heel hoge verwachtingen aan vrouwen stelt, omdat zij de eer van de familie beschermen. Een kleine misstap kan al leiden tot uitsluiting. “Er is sprake van genderongelijkheid doordat jongens naar vrijere maatstaven mogen leven”, stelt Ramadanovic in haar onderzoek. Ook in Nederland vindt uithuwelijking plaats.

Roma zijn vaak conservatief, maar niet ongevoelig voor de cultuur waarin ze zich begeven. De nieuwe generatie beïnvloedt de cultuur, zoals dat meestal gaat, op trage wijze. Zo ook bij Kajtazi: “Geen een van mijn getrouwde dochters is voor haar negentiende getrouwd. We beslissen samen met wie ze trouwt.” Zelf trouwde hij op dertienjarige leeftijd, op zijn vijftiende werd hij vader.

Een lage maar oplopende scholingsgraad

Zoals de cultuur verandert, verandert ook de scholingsgraad. Meer en meer Roma ronden opleidingen af. Een kwestie van de een inspireert de ander, zo staat te lezen in Wij, Roma: “Omdat mijn vader gestudeerd heeft, heb ik gestudeerd. Na de middelbare school heb ik universitaire studies in Ruse gedaan. Ik heb er zelfs een doctoraatstitel in de pedagogische wetenschappen behaald.”

Maar er is ook een andere realiteit. Vanderstraeten tekent in een van de interviews op: “Een lage tot zeer lage scholingsgraad is bij Roma de norm. Mijn eigen ouders konden bijvoorbeeld amper lezen of schrijven.” De een mag de ander dan aansteken, viraal gaat het niet. Toch is de groei van de scholingsgraad indrukwekkend te noemen. Het FRA tekende op dat zesentwintig procent van de Roma ouder dan vijfenveertig jaar geen onderwijs heeft gevolgd. Onder kinderen tussen zes en vijftien jaar is dat vijf procent. Bij voorschools onderwijs gaat het om dertig procent van de kinderen. Dat staat in contrast met de gemiddelde Vlaming, van wie bijna alle kinderen naar het voorschools onderwijs gaan. Uit de enquête van Nederland komen soortgelijke cijfers: zevenentwintig procent van de Roma ouder dan vijfenveertig volgde geen formeel onderwijs, tegenover zes procent van de leerplichtige kinderen nu.

Voor rondtrekkende Roma is het verhaal anders. In België gaat geen van hun kinderen naar school. Omdat het lastig te controleren is, doet de overheid dat vaak niet, volgens een onderzoek van de KU Leuven uit 2020. In Wallonië was er tot vorig jaar een reizende school voor Roma-kinderen. Na het ontslag van de leerkracht, moest het project dat al twintig jaar liep on hold worden gezet. In Nederland geldt sinds 1968 een reisverbod, waardoor er maar weinig Roma rondtrekken over de Nederlandse wegen.

Beste handelaars ter wereld

De scholingsgraad van Roma mag langzamerhand omhooggaan, hun werksituatie blijft veelal problematisch. “Wij, Roma, waren de grootste en beste paardenkenners en -handelaars ter wereld”, staat te lezen in Wij, Roma. Werken voor een baas zit niet in het DNA van de Roma-gemeenschappen. Traditioneel verdienden veel Roma geld met handelen: paarden, potten en pannen, auto’s et cetera, maar ook met scharenslijpen, manden vlechten en waarzeggerij. In deze tijd is het lastig daar de kost mee te verdienen. In Vlaanderen kan dertig procent van de Roma basale zaken als verwarming niet betalen, volgens het onderzoek van het FRA. Dat percentage ligt zes maal zo hoog als onder de algemene bevolking. Een kwart van de kinderen groeit op in “ernstige materiële deprivatie.” In Nederland heeft achttien procent moeite met het betalen van basisbenodigdheden, dubbel zo veel als onder de algemene bevolking.

De helft van de Vlaamse Roma heeft een betaalde baan, zestig procent van de mannen, negenendertig procent van de vrouwen, staat te lezen in de FRA-enquête. In Nederland was de steekproef te klein om er een cijfer op te plakken. Veel Roma werken nog steeds als zelfstandige, bijvoorbeeld als poetshulp of als autodealer. Maar ook Roma zijn kinderen van de tijd. Steeds meer Roma werken op contractbasis, bijvoorbeeld in fabrieken.

Het is duidelijk dat Roma meer hindernissen moeten nemen in het leven dan de gemiddelde Belg of Nederlander. Op verschillende terreinen worden zij gediscrimineerd en achtergesteld en vooroordelen tieren welig. Ja, er zijn Roma-bendes. Ja, er wordt gebedeld en gestolen. Maar volgens Vanderstraeten zou het om zo’n twee procent van de gemeenschap gaan die daarbij betrokken is. Het getuigt niet van een open blik om op basis van de gedragingen van een klein deel een hele gemeenschap te verdenken.

Margot Vanderstraeten, Wij, Roma, Pelckmans, Antwerpen, 2024, 264 p.

De afgebeelde kunstwerken zijn van de Poolse kunstenaar Małgorzata Mirga-Tas die in haar werk de Roma-identiteit vanuit een feministisch perspectief belicht. Ze zijn te zien op de tentoonstelling ‘Małgorzata Mirga-Tas: This is not the end of the road’ die tot en met 16 februari 2025 in museum Bonnefanten in Maastricht loopt.