geschiedenis

Rie Mastenbroek, de zwemkampioene die goud won op de verkeerde plek

In het Nederlandse collectieve sportgeheugen ontbreekt een belangrijke naam. Rie Mastenbroek (1919-2003) was in de jaren dertig een gelauwerde zwemster waar heel Nederland trots op was. Na de oorlog raakte haar naam in de vergetelheid. Mastenbroek won vier medailles op de Olympische Spelen van 1936, die de geschiedenis ingingen als propaganda-evenement van het naziregime.

Rie Mastenbroek werd geboren in het centrum van Rotterdam, boven de kroeg van haar grootouders. Haar moeder was achttien en ongehuwd, haar vader afwezig. Op vijfjarige leeftijd sprong Rie voor het eerst in het water van een gratis openluchtbad. Ze bleef wonderwel drijven. Gelukkig maar, want zwemmen was van levensbelang in de havenstad en voor zwemles was geen geld.

Toen ze tien was, verhuisden Rie en haar moeder naar de Tuindersstraat, waar zich het enige overdekte zwembad van Rotterdam bevond. Door boodschappen te doen voor de kassajuffrouw mocht Rie soms even het water in. In datzelfde bassin instrueerde de succesvolle bondstrainer Ma Braun haar pupillen: dameszwemsters die op internationaal niveau wedijverden. Rie hield van kattenkwaad en wachtte de ijverige rugcrawlzwemsters onder water op om ze met een ruk omlaag te trekken. Toen Ma Braun dat zag, kreeg Rie een flinke reprimande en moest ze, onder het kritische oog van de trainster, een baantje zwemmen. Wat overdonderd door de uitbrander zwom Rie zo snel als ze kon. Ma Braun wist genoeg: ze beloofde van Rie een olympisch kampioene te maken en nam haar op in haar zwemteam.

De doorbraak

Rie genoot van de zwemtrainingen: ze kon haar energie kwijt en sloot vriendschappen met andere zwemsters. Elegantie was niet aan haar besteed; ze zwom krachtig en fel en kon een geweldige eindspurt inzetten. Al snel reisde ze elk weekend met de trein naar zwembaden in Nederland, België en Duitsland om aan wedstrijden deel te nemen.

Rie combineerde school met steeds intensievere trainingen. Haar ijver betaalde zich terug. In augustus 1934, op vijftienjarige leeftijd, werd ze geselecteerd voor de Europese Kampioenschappen in het Duitse Maagdenburg. Tijdens de treinreis menstrueerde ze voor het eerst. Ze had geen idee wat er aan de hand was en Ma Braun toonde geen begrip. Over vrouwelijke lasten werd niet openlijk gesproken en een vorm van medische begeleiding bestond niet. De strenge kledingvoorschriften van de Nederlandse zwembond kwamen nu goed van pas. In haar zwarte, wollen zwempak met pijpjes en daaronder een zwembroek met een prop verband wist Rie haar menstruatie te verhullen en vier medailles binnen te slepen: goud op de 100 meter rugslag, de 400 meter vrije slag en de estafette en zilver op de 100 m vrije slag. Rie was op slag een beroemde Nederlandse en met haar spontane, opgewekte quotes veroverde ze vele harten.

Nederland is trots

De Olympische Spelen in Berlijn in 1936 boden Rie de mogelijkheid om ook op mondiaal niveau te strijden – wereldkampioenschappen waren er niet in de zwemsport. In Duitsland was drie jaar eerder Hitler tot Rijkskanselier gekozen. Zijn campagne van discriminatie en vervolging van de Joodse gemeenschap in Duitsland was niet onopgemerkt gebleven. Het Internationaal Olympisch Comité vond echter – ook na de nodige beraadslagingen – dat sport en binnenlandse politiek los van elkaar gezien moesten worden en dus reisde de mondiale sportwereld in augustus 1936 af naar Berlijn. De hele discussie was volkomen aan Rie voorbijgegaan. Haar leven bestond uit school en zwemmen.

Op 13 augustus 1936 stond ze bloednerveus op het startblok voor haar eerste finale op de olympiade: de 100 meter vrije slag. Ze startte slecht, zwom de kurken in, keerde inefficiënt en lag na 75 meter op de vierde plek. Kansloos, zo leek het. Maar tien meter voor de finish wijzigde de situatie sensationeel. Steeds sneller en sneller zwaaiden haar armen door het water. Rie zette een fenomenale sprint in en won. Tijdens de huldiging stond ze trots en lachend tussen de Argentijnse Jeanette Campbell en de Duitse Gisella Arendt, die de Hitlergroet bracht. Dat moment zou Rie haar leven lang blijven achtervolgen.

Dezelfde week won ze ook goud op de 400 m vrije slag en op de 4 x 100 m vrije slag. Zilver veroverde ze op de 100 m rugslag. Rie Mastenbroek en haar vier medailles waren wereldnieuws. Nederland was trots, en wilde haar dat laten weten.

De treinreis naar huis werd een ware triomftocht. Langs de hele route stonden mensen om hun heldin welkom te heten. Op elk station zette Rie eindeloos handtekeningen, luisterde ze naar speeches en liederen, nam ze boeketten en fruitmanden in ontvangst en schudde ze talloze handen. In Rotterdam stonden mensen rijen dik te joelen en te zwaaien met bloemen, serpentines, vlaggen en vuurwerk. Nuchter Rotterdam was omgetoverd tot een zinderende stad. De extase duurde wekenlang. Ries woning werd belegerd door fans en paparazzi legden elke beweging van haar vast. Het arbeidersmeisje was openbaar bezit geworden.

De breuk

Rie Mastenbroeks olympische succes betekende een prachtig promotiemiddel voor de zwemsport. De Nederlandse zwembond legde Rie een strakke planning op vol zwemevenementen. Rie was echter moe. Ze had behoefte aan rust en bezinning, maar kon als zeventienjarige onmogelijk onder de verplichtingen van de bondsbestuurders uit. Om Rie te helpen met haar overvolle agenda nam Ma Braun haar in huis. Maar de zwemcoach moest voor elk optreden van de minderjarige Rie toestemming vragen aan Ries moeder, een vrouw die niets van zwemmen afwist. Een onmogelijke situatie vond Ma Braun het. Ze eiste daarom dat Ries moeder uit de ouderlijke macht werd gezet. Zo kwamen Ries vertrouwelingen tegenover elkaar te staan in de rechtbank. De rechter twijfelde geen moment: Rie hoorde bij haar biologische moeder.

De kwestie leidde tot een pijnlijke breuk tussen coach en zwemster. Rie probeerde haar zwemcarrière voort te zetten, maar had moeite om haar motivatie te vinden. Ze nam een baantje aan als zweminstructrice. Omdat ze geld verdiende met haar sport, verklaarde de zwembond haar tot professional, waardoor ze niet meer mocht wedstrijdzwemmen. Rie haalde aanvankelijk haar schouders op, maar toen ze in 1938 in Antwerpen als au pair werkte, kwam het plezier in zwemmen terug. Omdat haar status van professional nog niet bekrachtigd was, hoopte ze het wedstrijdzwemmen weer op te mogen pakken. Tevergeefs, de zwembond was onvermurwbaar. Rie voelde zich in de steek gelaten en zwom nooit meer.

Blijvend stigma

Toen de wereld jaren later zicht kreeg op de gruwelijkheden die de nazi’s hadden begaan, drong het besef door dat de Olympische Spelen in 1936 een rookgordijn waren geweest. Nederland was misleid. Door aanwezig te zijn op de olympiade van Berlijn was men onderdeel geworden van de propaganda van het naziregime. Daar wilde Nederland niet mee geassocieerd worden, en dus ook niet met de vier medailles van dat geliefde zwemtalent. Liever keek men vooruit. De wederopbouw, daar ging het om.

Toch stonden er elke vier jaar, in aanloop naar de Spelen, journalisten bij Rie op de stoep. De media leken oprecht geïnteresseerd in haar historische successen, maar waren uiteindelijk vooral benieuwd naar één ding: “Hoe was het om te zwemmen voor Hitler?” Geduldig vertelde Rie dat ze niet met politiek bezig was geweest, maar met haar sport. Haar antwoord leek aan dovenmansoren gericht, want vier jaar later kreeg ze de vraag opnieuw, en opnieuw. Haar geduld maakte plaats voor bitterheid. Het stigma van de Hitlerspelen raakte ze nooit meer helemaal kwijt.

De laatste jaren is er sprake van enig eerherstel. Honderd jaar na Rie Mastenbroeks geboorte werd het vijftigmeterbassin in het Zwemcentrum Rotterdam naar haar vernoemd. Sindsdien vindt daar jaarlijks de Rie Mastenbroek-memorial plaats, waar Rotterdamse kinderen zwemtraining krijgen. Afgelopen jaar verscheen bij uitgeverij Ambo|Anthos mijn boek Vergeten goud. Het levensverhaal van Rie Mastenbroek.

• Olympische Spelen
• Rie Mastenbroek
• Tweede Wereldoorlog