literatuur recensie

‘Over het zwijgen’ van Roelof ten Napel is een hedendaagse ideeënroman

Waarom legde de succesvolle dichter Marie Verhulp twintig jaar geleden de pen neer? Roelof ten Napel onderzoekt het in helder, peinzend proza vol bespiegelingen over taal, kunst en schrijverschap.

Ideeënliteratuur is van alle tijden. Romans die in de eerste plaats een gedachtegang voor het voetlicht willen brengen en het verhaal in dienste daarvan stellen, komen met name in de Duitse literatuurgeschiedenis al eeuwen voor – denk: Goethe, Schiller, Mann. In het Nederlandse taalgebied rekenen we vooral W.F. Hermans en Frans Kellendonk tot het genre.

Met Over het zwijgen (2024) schreef Roelof ten Napel (1993) een hedendaagse variant van die ideeënliteratuur. In deze compacte roman volgen we Marie Verhulp, die op jonge leeftijd kort na elkaar drie gelauwerde dichtbundels publiceerde. Dat stormachtige succes en de zelfverzekerde stijl deden sommige critici zelfs twijfelen of ze niet stiekem met een pseudoniem van een oudere man te maken hadden – een stille verwijzing naar de kwestie rondom de mysterieuze dichter Evi Aarens, wier sonnetten uit de bundel Disoriëntaties (Cossee, 2021) in verband werden gebracht met het werk van Ilja Leonard Pfeijffer.

Verrassend genoeg doet Marie er na de productie van dat compacte oeuvre twintig jaar lang het zwijgen toe. Toch zit ze in die periode zeker niet stil. Ze ontwikkelt zich tot filosofiedocente, schrijft essays en bezoekt tal van musea en cafés, waar ze met anderen in gesprek gaat over hun en haar eigen werk. De weerslag daarvan lezen we in Ten Napels roman, die vooral bestaat uit stemmige overpeinzingen over het dichterschap, de taal en meer.

Al die gedachten hangt de schrijver op aan verschillende kapstokken. In het eerste deel van Over het zwijgen, getiteld ‘Waarin ze wordt ontmoet’ (Ten Napel houdt consequent vast aan die waarin-vorm), zijn dat de gesprekken met de jonge dichter Herder. Hij vergezelt Marie naar Parijs, waar zij op een conferentie zal spreken over het verschil tussen zin en betekenis. Na enkele moeizame conversaties legt hij uiteindelijk die ene vraag op tafel: waarom stopte ze met dichten?

Net als de lezer zoekt Marie zelf naar een sluitend antwoord. “Omdat ze nooit begonnen was”, probeert ze. “Omdat ze niet van schrijven hield.” Of misschien: “Omdat ze zichzelf, met die eerste drie bundels, had uitgeput.” Geen van de antwoorden voelt helemaal als het hare – eerder zijn het zinnen die anderen mogelijk van haar willen horen.

De grootste stuwende kracht in de roman lijkt daarmee na amper vijftig pagina’s al van tafel. Of toch niet? Ten Napel laat de lezer blijvend zoeken tussen de regels van Maries filosofische bespiegelingen – over de betekenis van het woord “stemming”, bijvoorbeeld, of de ondraaglijkheid van het bestaan – én haar commentaar op de bespiegelingen van anderen. Zo nodigt Marie in het tweede deel, ‘Waarin ze gesprekken voert’, alle studenten van haar college Ervaring als methode uit om in een café met haar van gedachten te wisselen over hun essays.

Van de meeste stukken is Marie niet bepaald onder de indruk. In peinzend maar helder proza laat Ten Napel haar nadenken over waar het aan schort. Het langst blijven Maries gedachten haken aan een essay van Rachel, een stille maar zelfverzekerde studente die zich in haar schrijfopdracht heeft laten inspireren door kwesties rondom het moederschap, die Ten Napel deels ontleende aan het werk van de Britse academica Jacqueline Rose. In hoeverre mogen we het gedrag van onze moeder inzetten als excuus voor onze eigen onbeholpen manier van doen? En wat of wie is een moeder nog wanneer haar kinderen er niet meer zijn?

Ook op dit essay heeft Marie nogal wat aan te merken, vooral wat betreft de samenhang tussen de verschillende deelonderwerpen. Toch houden de tekst en de maker haar bezig. Dat lijkt hem vooral te zitten in de herkenning, wat Ten Napel een mooie ingang biedt om Marie te laten uitweiden over haar eigen jeugd. Die verliep niet geheel vlekkeloos: als kind kon ze vreselijk uit haar doen raken wanneer ze zich ook maar een seconde verveelde. Het vele lezen en dichten hielp daar al op jonge leeftijd tegen.

Op dit punt in de roman nemen Maries moeder en broer Wout, verrassend genoeg, kortstondig het woord. Die laatste sloeg haar geregeld, waarna zij wekenlang niet met hem sprak en hun ouders ten einde raad waren. Later raadde ze hem veelzeggend Macbeth aan, over een man die, volgens Wout, “zijn schuldgevoel begraaft met steeds een nieuwe gruwel”. Langzaam maar zeker leert de broer de strengheid van zijn zus meer en meer te waarderen. Het hoofdstuk eindigt zelfs met een ode die maakt dat we als lezer ook meer sympathie krijgen voor het toch wat kille personage Marie: “En als ik ooit een vraag had, (…) een grote vraag waarmee ik niet zou kunnen leven, dan vroeg ik hem aan jou.”

Door deze jeugdbespiegeling toe te voegen, roept Ten Napel het beeld op van de roman als een zorgvuldig geweven tapijt, dat door de samenkomst van al die verschillende draden de loop van het menselijk bestaan kan laten zien: een bestaan waarin niet alle gedachten en gebeurtenissen netjes worden afgehecht, maar rond elkaar blijven cirkelen, en zo een geheel vormen.

Een van die draden is de kunst die Marie bekijkt: in binnen- en buitenland bezoekt ze tal van kunstexposities, waarvan de beschrijvingen volgens de verantwoording gebaseerd zijn op het werk van de Belgische beeldhouwer Berlinde De Bruyckere en de Deense fotograaf Adam Jeppesen. De beschrijvingen en gedachten die deze werken oproepen, maken nieuwsgierig en nodigen uit tot herlezing. Ook in deze passages hanteert Ten Napel een kalme, zelfverzekerde stijl, die verschillende ideeën aftast: wat zien we precies? Wat wil de vervaardiger van deze werken ons duidelijk maken? En doet dat er eigenlijk toe, of gaat het er vooral om wat wij er als kijkers in zien?

Liefhebbers van Ten Napel werk zullen in die aftastende houding de schrijfwijze herkennen die hij onder meer hanteerde in zijn laatste dichtbundel, Dagen in huis (2021), waarmee hij De Grote Poëzieprijs won. Ook daarin waren voorwerpen in de omgeving aanleiding voor voorzichtige bespiegelingen – nooit trefzeker, altijd met ruimte voor het tegendeel. Diezelfde werkwijze maakt Over het zwijgen tot een rijke vertelling die vooral is weggelegd voor lezers die weinig waarde hechten aan sluitende antwoorden of spannende plotwendingen.

Daarnaast is Ten Napels nieuwste roman uiteraard een verhaal over schrijverschap. Wie ben je als schrijver wanneer je tientallen jaren niets produceert? Hoe vind je je eigen stem, en welke invloed hebben de woorden die critici aan je stijl geven? In hoeverre mag een oeuvre coherent of juist incoherent zijn? De ideeënliteratuur is niet dood, bewijst Ten Napel: hij schreef een treffende hedendaagse variatie over het leven zelf – een leven waarin gedachten komen en gaan, en alles in alles doorklinkt.

Roelof ten Napel, Over het zwijgen, Hollands Diep, Amsterdam, 2024, 160 p.

• recensie
• roelof ten napel
• roman