‘Onze solidariteit met vluchtelingen is exclusief’

In Europa zijn er volgens de VN momenteel 26,4 miljoen vluchtelingen. Die ontheemden zijn niet allemaal gelijk voor de wet. In een gespreksavond van deBuren deelden zes experts hun visie op het Europese beleid, vroeger en nu. “We hanteren dubbele standaarden.”

“De bijen gaan waar ze willen. Ze vliegen van Oekraïne naar de Russische volksrepubliek Donetsk en terug.“

In Pieter-Jan De Pues kortfilm Girls and Honey herinnert Anatoli Kosack de kijker eraan dat hij en veel van zijn Oekraïense landgenoten al jarenlang onvrij zijn. Sinds de Russische annexatie van de Krim in 2014 zijn bijna 1,4 miljoen Oekraïners uit hun huizen verdreven. Toen De Pue in 2016 bij hen kwam filmen, waren Anatoli en zijn vrouw Svetlana de enige overblijvende inwoners van hun dorp.

Het voorbije jaar heeft de jongste Russische invasie meer dan 12 miljoen Oekraïners ontheemd – een derde van het totale bevolkingsaantal. Van die enorme groep vluchtten 5,2 miljoen mensen naar Europa. Daarvan vonden er 56.000 hun weg naar België, nog eens 76.000 Oekraïners verblijven momenteel in Nederland.

Hoe vergaat het deze mensen in de Lage Landen? Wat leert de Oekraïneoorlog ons over het Europese vluchtelingenbeleid? En wat kan de geschiedenis van vluchtelingen in de Lage Landen ons bijbrengen over de actualiteit? Die vragen stonden centraal in een tweedelige gespreksavond van Atelier Actua, een debattenreeks georganiseerd door het Vlaams-Nederlandse huis deBuren.

Circulaire migratie

Niet elke vluchteling is gelijk voor de wet. Die vaststelling deden alle gesprekspartners tijdens het panelgesprek over het Europese vluchtelingenbeleid.

"Onze politici hanteren dubbele standaarden", vond grensexpert Henk van Houtum, coördinator van het Nijmegen Centre for Border Research aan de Radboud Universiteit. Volgens hem maakt de politiek een duidelijk onderscheid tussen vluchtelingen uit Oekraïne en andere landen. Mensen op de vlucht uit Oekraïne kunnen tijdelijke bescherming aanvragen. Met dat statuut krijgen hebben ze onder andere recht op opvang, onderwijs voor kinderen en medische zorg.

Het statuut bestaat al sinds 2001, maar werd nooit toegepast voor mensen die vluchten uit Syrië, Afghanistan of andere conflictlanden. "Waarom niet?", vroeg advocaat en voorzitter van de Liga voor de Mensenrechten Kati Verstrepen zich af. "Hun thuissituatie is niet anders dan die van mensen uit Oekraïne." Verstrepen stelde vast dat het Europese vluchtelingenbeleid dringend aan een update toe is.

Ook vanuit de samenleving worden vluchtelingen ongelijk behandeld. "Onze solidariteit is exclusief", zei Anastasia Ariefieva. De Oekraïense is werkzaam voor de Centra Geestelijke Gezondheidszorg, waar ze Oekraïense vluchtelingen psychologisch begeleidt. Het zou mooi zijn mochten Studio 100 en Daneels Media Group hun Bumba- en Maya de Bij-kleurboekjes ook in het Arabisch laten vertalen en niet alleen in het Oekraïens, aldus de psycholoog. Of als er ook nooddorpen zouden komen voor andere vluchtelingen, of hulplijnen. Voorlopig zijn zulke goedbedoelde initiatieven uitsluitend gericht op Oekraïense hulpbehoevenden.

Kan de Oekraïneoorlog anderzijds iets goeds teweegbrengen voor andere vluchtelingen? Het antwoord op die vraag moeten we niet zoeken bij het beleid, meende Verstrepen. "De eerste impuls zal vanuit de kiezers moeten komen. Het politieke draagvlak dat er nu is voor Oekraïense vluchtelingen, is er gekomen dankzij hun solidariteit. Zij kunnen hetzelfde bewerkstelligen voor Syriërs, Afghanen en andere vluchtelingen."

"Pas als de overheid ziet dat het volk zich welwillend opstelt tegenover een groep, zal zij dat ook doen"

"Sinds de Verdragen van Schengen is Europa voor niet-Europeanen een fort geworden", aldus Van Houtum. Hij is voorstander van circulaire migratie, waarbij migranten vrij heen- en weer kunnen reizen tussen hun herkomst- en aankomstland. We zouden de Oekraïneoorlog kunnen aangrijpen om het visumbeleid grondig te hervormen, vond ook Verstrepen. Laat grensmuren en juridische procedures vallen, en de huidige asielcrisis zal een stuk beheersbaarder zijn, klonk het.

Hinderlijke paradox

Asielzoekers zijn niets nieuws: vluchtelingen schrijven al eeuwenlang mee aan de geschiedenis van de Lage Landen. Wat kunnen we leren uit de vluchtelingencrisissen uit het verre en recente verleden?

De geschiedenis herhaalt zich niet, maar ze laat wel parallellen trekken. "De Oekraïners nu lijken sterk op Belgische vluchtelingen honderd jaar geleden", liet Leo Lucassen, migratie-expert en directeur van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam al optekenen in het dossier Nieuwkomers in het Noorden, uit het huidige nummer van de lage landen.

Tijdens het panelgesprek legde historicus David de Boer (Universiteit van Amsterdam) diezelfde link. Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog vluchtten 1 miljoen Belgen naar het neutrale Nederland. "Aanvankelijk werden zij heel hartelijk onthaald – de sfeer van liefdadigheid waarin we in maart van dit jaar Oekraïners opvingen heerste ook in 1914."

De Boer zag wel meer aanknopingspunten. "De meeste Belgen werden bij mensen thuis opgevangen. Pas later trof ook de regering maatregelen door vluchtelingenkampen op te trekken, een beetje zoals de nooddorpen nu. Dat is een belangrijke les voor vandaag en morgen – en ze werd al eerder aangestipt door Kati Verstrepen: de overheid kijkt heel erg naar de bevolking. Pas als ze ziet dat het volk zich welwillend opstelt, zal zij dat ook doen."

In die vluchtelingenkampen schuilt een hinderlijke paradox, meende Joost Depotter, coördinator Beleid en Ondersteuning bij Vluchtelingenwerk Vlaanderen. Politici hameren erop dat asielzoekers inburgeren, maar tegelijkertijd houden ze de opvangcentra waarin zij verblijven strikt afgescheiden van de rest van de samenleving. "Beleidsmakers lijken ervoor beducht dat al te veel vluchtelingen hier blijven."

Wijzen op zulke parallellen tussen toen en nu dient een doel, zei De Boer. De historicus haalde een onderzoek aan waaruit bleek dat mensen positiever kijken naar vluchtelingen uit conflictgebieden als ze expliciet worden herinnerd aan het oorlogsverleden van hun eigen land.

"Verdragen vormen het beste bewijs dat we wel degelijk lessen trekken uit het verleden", voegde Depotter toe. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is aangenomen in 1948, in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. De discriminatie en vervolging van joden vormde de directe aanleiding voor artikelen over recht op geloofsvrijheid, huwelijk, werk en beroep.

De rol van Ikea

De gespreksavond werd afgesloten met vragen uit het publiek. Een aantal multinationals is vandaag bijna even vermogend als sommige overheden. Hebben zij niet ook een verantwoordelijkheid na te komen als het gaat over vluchtelingenbeleid, wilde een toeschouwer weten. Kunnen bedrijven als Ikea een wezenlijk verschil maken door bijvoorbeeld gericht Oekraïense vluchtelingen tewerk te stellen?

"Ik sta wantrouwig tegenover acties die uitsluitend berusten op solidariteit", antwoordde Depotter. "Die liefdadigheid blijft niet duren. En als ze verdwijnt, blijft de vluchteling met lege handen achter." Wat deze mensen nodig hebben, zijn structurele maatregelen, waarop hulpbehoevenden op lange termijn kunnen rekenen.

De slotvraag kwam van een panellid zelf. Gena Kagermanov is een Brussels fotograaf en schrijver afkomstig uit Rusland. Hij tolkt voor Oekraïense vluchtelingen bij het registratiecentrum op de Heizel. "Velen onder ons vrezen vandaag dat ze de koude en donkere winter straks niet uit hun woningen kunnen weren. Zullen we in zulke dagen nog denken aan de vluchteling? Hoe zorgen we ervoor dat we hen niet vergeten?" Een duidelijke oplossing werd niet aangereikt. Wellicht maken debatavonden als deze deel uit van het antwoord.

Wie meer wil weten over migratie in de Lage Landen kan het dossier Nieuwkomers uit het Noorden raadplegen in de lage landen nr. 3, 2022.