Non-fictieliteratuur voor kinderen en jongeren vaart de laatste jaren een nieuwe koers. Naast weetboeken en kinderencyclopedieën vind je steeds meer titels in de rekken die de vragen van jonge lezers serieus nemen, en de antwoorden op die vragen niet verzachten. Ook op boekenfestival FAAR in Oostende zag Lieselot Van den Broeck dat cut the crap steeds vaker het devies is in non-fictieboeken voor de jeugd.

Non-fictie voor kinderen en tieners krijgt steeds meer aandacht, en dat bleek ook tijdens de tweede editie van het non-fictieboekenfestival FAAR in Oostende. In de speelruimte van het Upstairs Hotel las Sarah Smet van vzw Missing You voor uit Het alfabet voor groot verdriet (2023) van rouwdeskundige en psychiater Uus Knops. De kanariegele glijbaan in de speelruimte mocht voor één keer niet gebruikt worden, want er werd plaatsgemaakt voor een groot verdriet.

Het alfabet voor groot verdriet is een groot woordenboek waarin je alleen woorden vindt die te maken hebben met de dood en rouw. Ieder woord is geïllustreerd door Sassafras De Bruyn. Bij elke letter legt Knops aan de hand van een woord op een zachte maar begrijpelijke manier uit wat er bij de dood komt kijken. Zo reikt ze kinderen én ouders een tool aan om te praten over zulk groot verdriet. Knops’ boek is een goed voorbeeld van wat non-fictie kan betekenen voor jonge mensen: een pijnlijk onderwerp op kindermaat gesneden.

De dood vormt een belangrijk thema in de kinder- en jeugdliteratuur. Er zijn dan ook al honderden prentenboeken en jeugdromans over het onderwerp verschenen, veelal titels met een verhaal dat van begin tot einde een metafoor is. “In dat soort boeken wordt er nog extra verbeelding van de kinderen gevraagd”, zegt Knops. “En dat op een moment van hun leven dat de realiteit al zo veel verbeelding vraagt om zich te kunnen voorstellen hoe het leven zonder de overledene zal worden.” Kinderen hebben dan ook behoefte aan én recht op duidelijke informatie, volgens Knops. “We gaan vaak op een zachte en eufemistische manier om met de dood”, zegt ze. En dat laat veel open ruimtes. “Wat ze niet weten en niet van ons horen, gaan ze zelf invullen. Dan blijkt dat hun fantasie vaak gruwelijker is dan de realiteit.”

Volgens Uus Knops hebben kinderen behoefte aan én recht op duidelijke informatie

Een non-fictieboek als Het alfabet voor groot verdriet beantwoordt zonder nonsens moeilijke vragen waar kinderen soms mee zitten. “Je moet kinderen die kennis aanreiken. Soms ontbreekt ze, maar zijn kinderen wel op zoek naar antwoorden”, aldus Knops. “Als ze vragen dan alleen maar kunnen beantwoorden met hun fantasie… dat kan mooi zijn, maar het helpt niet altijd. Je wilt het hen niet nog moeilijker maken.”

Cut the crap

Knops is lang niet de enige auteur die er geen doekjes om windt. Onlangs verscheen nog In oorlog van Arend van Dam, een non-fictieboek over de geschiedenis van het oorlogvoeren. Ook dat boek maakt geen geheim van hoe de wereld in elkaar zit en laat metaforen en eufemismen achterwege. Zonder nonsens vertelt Van Dam over het conflict in Gaza en de oorlog in Oekraïne. “Waarom moet er oorlog zijn?” Die vraag beantwoordt hij met duidelijke en begrijpelijke informatie, zonder iets te verbloemen.

Deze evolutie past in een internationale trend. Bestsellerauteur Yuval Noah Harari, die met Sapiens dé non-fictieauteur van 2019 werd, heeft bijvoorbeeld zijn succesboek in twee delen vertaald voor een jong doelpubliek. Harari slaagt erin het ingewikkelde verhaal van het mens-zijn op een begrijpelijke en aantrekkelijke manier te vertellen, en dat zonder moeilijke of sociale kwesties uit de weg te gaan. Hoe evolueerde de mens naar het gevaarlijkste dier ter wereld? Wat is macht? Waarom is de een rijk en de ander arm? Waarom is er ongelijkheid? Harari legt op kindermaat uit Hoe wij het machtigste dier op aarde werden (deel 1) en Waarom de wereld niet eerlijk is (deel 2). Hij blijft daarbij eerlijk en rechtuit.

Non-fictieboeken voor kinderen en jongeren nemen een steeds crucialere plaats in het boekenlandschap in.

Ook over gevoelens praat moderne non-fictie op een verfrissende en duidelijke manier. Knops’ alfabet illustreerde dat al treffend. Een ander voorbeeld is Alles wat ik voel (2016) van Stine Jensen, filosoof en Zilveren Griffel-winnaar. Op een filosofische manier en zonder metaforen legt Jensen bloot wat gevoelens zijn en waarom het oké is om je niet zo oké te voelen. Rechttoe rechtaan vat ze emoties in hun essentie.

Weten jullie waar de letter ‘D’ voor staat?

Dat kinderen behoefte hebben aan eerlijke en duidelijke informatie, bewijst Uus Knops met de voorleessessies uit haar woordenboek. Terug naar de speelruimte in het Upstairs Hotel in Oostende tijdens FAAR. Daar hebben een hoop kinderen zich rond rouwdeskundige Sarah Smet geïnstalleerd. Wanneer iedereen in kleermakerszit op de grond zit, opent Smet Het alfabet voor groot verdriet. “Weten jullie waar de letter ‘D’ voor staat?”, vraagt ze aan de groep kinderen die haar met grote ogen aankijkt. “De ‘D’ van de”, roept een jongen met een gele muts.” De ‘D’ van droevig”, roept een andere jongen. “De ‘D’ van Dood”, zegt een meisje met een lange vlecht. Dat komt binnen. “Kennen jullie mensen die dood zijn?”, vraagt Smet. Er wordt knikkend op geantwoord.

Een voorleessessie tijdens het FAAR non-fictieboekenfestival in het Upstairs Hotel. © Nick Decombel

Gelukkig is er ook plaats voor de ‘L’ van Liefde, de ‘W’ van Wenen en de ‘T’ van Troost, want waar vinden kinderen troost? “In een foto van papa”, “een bezoekje aan het werk van mijn nonkel” of in “een warme knuffel”, klinkt het. Na de voorleessessie haalt Smet stiften en kraaltjes boven, waarmee je je letter kan versieren of een armbandje kan maken. Om de persoon die je verloren bent altijd dicht bij je te hebben.

Moeten we literatuur over gevoelige onderwerpen die wél kiest voor de metafoor en het verhaal nu aan de kant schuiven? Integendeel. Ook voor weetboeken en kinderencyclopedieën zal er altijd ruimte zijn. Maar non-fictie die de levensvragen van kinderen durft te beantwoorden, zonder de waarheid te verbloemen, heeft in ieder een cruciale plaats ingenomen in het kinderboekenlandschap.