geschiedenis, samenleving

Nederland en Wallonië waren elkaar lang uit het oog verloren, nu zoeken ze toenadering

Nederland en Wallonië delen dertig kilometer grens. De laatste decennia gedroegen ze zich niet vaak als echte buren met veel wederzijdse empathie. Ricus van der Kwast, een Nederlander die al lang in Wallonië woont, ziet hoe de twee toch weer naar elkaar toegroeien.

Grouhy stond voor Gistoux. Edgar du Perron (1899-1940) had weinig moeite gedaan om de ware identiteit van de Waalse plaats te verhullen in zijn roman Het land van herkomst. De schrijver woonde er tussen 1926 en 1932 in het kasteel dat zijn ouders er na hun Indische jaren hadden betrokken. Overdreven veel liefde voor zijn nieuwe woonstek kun je de Nederlander niet nazeggen: hij betitelde het kleine kasteel als een gekkenhuis. Zijn Gistoux had natuurlijk weinig van Wallonië en leek meer op een Indische enclave in een ver land, maar wat een krappe eeuw later vooral opvalt aan die episode is het komen en gaan van Nederlanders, Vlamingen, Franstalige Vlamingen, Franstalige Belgen, Fransen. België lijkt een continuüm, zonder interne obstakels als taal of gewest.

Hoezeer Du Perron met zijn familieachtergrond ook een buitenbeentje was, hij stond hiermee in een lange traditie van Nederlandse schrijvers en artiesten die inspiratie vonden in België, of het nu in Antwerpen of de Ardennen was. België, heel België, was met recht een buurland. Een brief van Theo van Gogh aan zijn broer in de Borinage deed er in 1880 één dag over.

Het land van herkomst verscheen in 1935. Ruim drie decennia later zijn Godfried Bomans en Michel van der Plas bekende stemmen in de Nederlandse literatuur. Bomans is in de jaren zestig een van de meest gelezen Nederlandse schrijvers en bovendien uitgegroeid tot een tv-persoonlijkheid. Van der Plas, dichter en jarenlang redacteur van Elseviers Weekblad, is dan bij het grote publiek vooral bekend als tekstschrijver voor cabaretiers. De mannen zijn bevriend, allebei katholiek en hebben een warme belangstelling voor België. Maar ze zien een ander land dan Du Perron en zijn vrienden.

Bomans toont zich vooral een voorvechter van het Vlaamse streven naar emancipatie. Het vindt zijn weerslag in een bundel opstellen, Denkend aan Vlaanderen (1967) en Een Hollander ontdekt Vlaanderen, een serie die hij in 1971, het jaar van zijn dood, maakte voor de Vlaamse tv. Vertederd, maar vooral verheugd is hij over het gevecht van Vlaanderen voor de Nederlandse taal, voor verrijking van de Nederlandstalige cultuur. Aan Wallonië wijdt hij vrijwel geen woord.

Van der Plas is ambitieuzer, getuige alleen al de titel van zijn verzamelde reportages: Het land der Belgen. Maar waar de schrijver zich inleeft in een breugeliaans Pajottenland, op café gaat bij Raymond Ceulemans in Mechelen, zich onderdompelt in de Zesdaagse van Gent en meeslepend schrijft over Antwerpen en Brugge, komt Wallonië er bekaaid vanaf. Als Van der Plas Luik bezoekt, verbaast hij zich over de Francité van de stad, volgens hem een vondst van die ‘frankophonen, die door dik en dun Frans sprekenden’. Zowat de enige Franstalige die hij spreekt is François Perin, dan een Waals regionalist. Hij voelt hem aan de tand over de toekomst van de Belgische staat. Perin, die zich later sterk zou maken voor het rattachisme, de aansluiting van Wallonië bij Frankrijk, kun je moeilijk als de doorsnee Waalse politicus beschouwen. Zeven jaar na dat interview met Van der Plas zou hij zijn senaatszetel inleveren, omdat hij niet langer volksvertegenwoordiger kon zijn in een land waarin hij niet geloofde.

Belgen bestaan niet, concludeert Van der Plas, en hij verwijst een paar maal naar de uitspraak van een eerste minister die hij nooit bij naam noemt en die ook nooit eerste minister was. Sire, il n’y a pas de Belges, was de uitspraak van de socialistische politicus Jules Destrée in zijn open brief uit 1912. Het werd de titel van het essay dat Jeroen Brouwers schreef voor de boekenweek van 1988. Brouwers, de stilist par excellence onder Nederlandse literatoren, lijkt die uitspraak vooral te gebruiken als voorwendsel om maar helemaal niets meer over Wallonië te zeggen. De enige keer dat hij dat wel doet gaat het mis. Belgisch Frans wordt bij hem Waals, en dan is het voor de polemist een kleine stap naar koeterwaals.

Toch had Wallonië een paar maanden eerder nog uitgebreid het Nederlandse nieuws gehaald, dankzij de ontvoering van Jules Croiset. Croiset, dan een van ’s lands meest gevierde acteurs, werd er teruggevonden, nadat zijn ontvoerders hem hadden achtergelaten in een rioolbuis op een verlaten industrieterrein bij Charleroi.

Al gauw bleek dat de acteur zijn eigen ontvoering in scène had gezet. Hij wilde zo aandacht vragen voor het groeiende antisemitisme. In zijn vlaag van verstandsverbijstering had hij één meesterzet gedaan: die rioolbuis in Charleroi. Als hij al had gehoopt weg te komen met zijn verhaal, dan was dit zijn beste kans. Geen Nederlander die het in zijn hoofd zou halen daar, in dat desolate landsdeel, op onderzoek uit te gaan. Wallonië was een nieuw soort Gallia Transalpina geworden, maar dan op zijn kop en zonder die Alpen.

De taal zit er voor iets tussen

Fast forward naar 8 maart 2020. De Nederlandse humorist Arjen Lubach wijdt de uitzending van zijn wekelijkse zondagshow aan België. Naar goed Hollands gebruik neemt hij de zuiderburen op de hak. Achtereenvolgens passeren de monarchie, het exploderende begrotingstekort, het record regeringsloos regeren de revue. België is dan 443 dagen zonder regering, terwijl het al wereldrecordhouder is met 541 dagen – het was voordat Nederland zichzelf ook in de strijd zou mengen om dat weinig benijdenswaardige predikaat. België is stuk, concludeert Lubach, Vlaanderen wil alleen verder, dan komt Wallonië toch bij Nederland.

Gelach alom. Ook de Franstalige Belgische media reageren besmuikt. Een origineel idee, aldus La Libre, surrealistisch, vindt de nieuwssite 7sur7. Het is satire, natuurlijk, één grote grap die te gek voor woorden is.

Ooit, op dat kasteel in Gistoux, had die grap een stuk minder absurd geklonken. Maar sinds 1935 heeft België zes staatshervormingen gekend, zijn alle mijnen gesloten, is Vlaanderen verrijkt, Wallonië verarmd en ergens daartussenin is Brussel Europese hoofdstad geworden, is er een onwrikbare taalgrens vastgelegd, is het Waals op scholen afgeschaft, België vernederlandst, het Engels wereldtaal geworden en steeds verder lijkt Wallonië van Nederland weggedreven. Anderhalve eeuw na Van Gogh doet de post tussen Nederland en Wallonië er tot twee weken over.

Naarmate Vlaanderen duidelijker op de Nederlandse radar verschenen is, wat mooi is, lijkt het zicht op Wallonië vertroebeld en dat kan nooit de bedoeling geweest zijn.

Op zijn Vlaams: de taal zit er voor iets tussen. Lubach noemt gebrekkig Nederlands de vierde taal van het land. Daar lijkt wat voor te zeggen, zeker als je het fragment uit zijn show beluistert waarin ex-premier Elio Di Rupo zich door een Nederlandse zin worstelt.

In zijn Belgiëboek liet Michel van der Plas de Nederlander Martien de Jong aan het woord. De Jong, van 1961 tot 1994 hoogleraar Nederlands aan de Universiteit van Namen, verheugde zich op dat moment over de populariteit van zijn vakgebied. Sinds zijn aantreden twaalf jaar vóór dat interview was het aantal studenten gestegen van tien tot meer dan zeventig. Nog in 2009 schreef Bram Peeters in Onze Taal over de groeiende belangstelling in Wallonië voor het Nederlands. En toch is het daarna kennelijk misgelopen.

Tien jaar later vindt een groot deel van de Waalse jongeren Nederlands lelijk en moeilijk. Een enkeling ziet de taal als iets voor buitenaardse wezens. Vandaag komt ruim een kwart van de Walen de hele schooltijd door zonder ook maar één enkel uur Nederlands.

Lubach had het niet over het Frans van Nederlanders. Waarom zou hij ook? Volgens het laatste Europese onderzoek spreken drie op de tien Nederlanders Frans, goed genoeg om een gesprek in die taal te voeren. Er is geen enkel niet-Franstalig land in Europa te vinden dat beter scoort. Alleen: die Eurostat-getallen baseren zich op zelfinschatting en geloof in eigen kunnen kun je Nederlanders nooit ontzeggen. Die Franse vaardigheid van Nederland wordt dan ook betwijfeld, in de eerste plaats door wie het voelt en weten kan, de docenten Frans. Vijf Nederlandse universiteiten bieden een bachelorsopleiding Frans. Met lede ogen zagen zij de totale instroom van eerstejaarsstudenten teruglopen van 138 in 2007 naar 50 in 2021. Erg bemoedigend zijn die geluiden niet, en je vraagt af wat dat betekent voor het begrip tussen Walen en Nederlanders.

En de Nederbelgen dan, de drommen Nederlanders die eigen land verlaten om zich te vestigen bij de zuiderburen? Sinds 2000 is hun aantal met 80% toegenomen tot 130.000. Alleen Fransen vormen een nog groter buitenlands contingent in België. Maar wie naar de opsplitsing per gewest kijkt, ziet dat het aantal Nederlanders in Wallonië in die periode nauwelijks is toegenomen en vanaf 2009 zelfs continu daalt. Maar liefst elf andere nationaliteiten zijn ruimer vertegenwoordigd in Wallonië. Iets meer dan 5.000 Nederlanders wonen er, een schamele 2% van alle buitenlanders in het gewest.

Ook Belgen trekken in groten getale noordwaarts. Ruim 50.000 Belgen telt Nederland inmiddels, een toename van zo’n 50% ten opzichte van het begin van de eeuw. Niemand die het bijhoudt, maar hoeveel van hen zullen Waals zijn?

Terwijl de wereld kleiner is geworden, lijkt de kloof tussen Nederland en Wallonië juist groter, ook al zijn ze buren met hun dertig kilometer gedeelde grens. Maar wat als de cijfers weliswaar veel zeggen en toch niet het hele verhaal vertellen? Wat als de berichtgeving deels op misverstanden berust, of aangedikt en overtrokken is, zoiets als het einde van België, voorlopig de langstlopende voorspelling die nooit is uitgekomen? Dan zou het met die kloof nog best kunnen meevallen.

Een snelweg naar beter begrip

Sinds 2004 werkt de Nederlandse Marian Kroon als onderwijzeres in La Bruyère, een gemeente in de provincie Namen. Al was ze in Nederland opgeleid om Frans en Duits op middelbare-schoolniveau te geven, het zou hier in Wallonië nog tien jaar duren voordat ze haar vaste aanstelling kreeg. Nederlandse diploma’s lieten de ambtelijke molens nog wat trager draaien.

De geboren Zwolse stond twintig jaar terug aan de wieg van het immersieonderwijs op haar school. Ook nu nog verzorgt ze er in de vijfde en zesde klas de lessen Nederlands, rekenen en aardrijkskunde in haar moedertaal. In de loop der jaren heeft ze een democratisering van dat immersieonderwijs gezien. Waren het aanvankelijk vooral ouders uit de betere middenklasse die hun kinderen op de school inschreven, nu is de belangstelling veel breder.

Naast haar onderwijzersbaan heeft ze privé taallessen gegeven aan mensen uit het bedrijfsleven. Wat haar altijd opviel, waren de eisen die de leerlingen aan het eigen Nederlands stelden, waarschijnlijk door de veel meer rigide regels van de Franse taal. Het valt volgens haar daarom best mee met dat Nederlands van de Walen. “De Waal is alleen bang om uitgelachen te worden”, vervolgt ze. “Als hij de vreemde taal niet tot in de puntjes beheerst, dan houdt hij liever zijn mond. Dat is iets waar wij Nederlanders geen last van hebben.”

Die verlegenheid, dat gebrek aan zelfvertrouwen, is ook een van de redenen waarom je zo weinig Waalse schrijvers aantreft in Nederlandse boekenkasten. Silvie Philippart de Foy is binnen de Franse Gemeenschap verantwoordelijk voor het op de kaart zetten van de Franstalige Belgische literatuur in Vlaanderen en het buitenland. Zij kan middelen ter beschikking stellen voor vertalingen en uitgaven in Nederland. Maar de angst om aan zelfpromotie te doen, jezelf met veel aplomb te verkopen op boekenbeurzen, en dat dan nog in een vreemde taal, werkt op veel Waalse auteurs verlammend, constateert ze.

Voor Nederland is België al lang een focusland, en dat beperkt zich niet tot Vlaanderen. De plannen die in november 2020 werden uitgestippeld voor de Waals-Nederlandse betrekkingen voorzagen onder meer in een intensievere samenwerking tussen de grensregio’s op het gebied van gezondheidszorg (oncologie, pediatrie), kenniseconomie en rampenbestrijding. De routekaart werd medio 2022 nog verder aangescherpt. Een uitvloeisel daarvan was bijvoorbeeld de eerste Waals-Nederlandse handelsdag, die op 22 november 2022 in Seraing (provincie Luik) gehouden werd. De dag trok 150 Nederlandse en Waalse bedrijven. Eerste tastbare resultaten zijn er inmiddels ook. Zo kwamen het Nederlandse bouwbedrijf Finch Buildings en het Waalse Jumatt een verregaande samenwerking overeen op het terrein van duurzaam, modulair bouwen met massief hout.

Hanna Oosterbaan is cultureel attaché van Nederland in België. Enthousiast vertelt ze over de initiatieven die recent op haar gebied ontplooid zijn in Wallonië. De Erasmusleerstoel “Nederlands over de grenzen” binnen de opleiding Nederlands aan de Université Catholique de Louvain (UCL) is er een voorbeeld van. De leerstoel is in 2022 in het leven geroepen door de Nederlandse ambassade en wordt bij toerbeurt bekleed door een Nederlandse gastprofessor.

Het festival Canaux, Pays-Bas x Pays-Noir vond in juni 2023 plaats ter gelegenheid van het staatsbezoek van het Nederlandse koningspaar. Het evenement probeerde op verschillende terreinen de banden tussen Nederlandse artiesten en de culturele gemeenschap in Charleroi aan te halen. Een dertig meter hoge stripmuur, werk van de Nederlander Dido Drachman en de Waal Christian Durieux, vormt een blijvende herinnering aan het gebeuren.

Oosterbaan ziet de bilaterale samenwerking zonnig in. Meer en meer aanvragen ontvangt ze ook van Waalse culturele organisaties die Nederlandse artiesten in Wallonië aan het werk willen zien. Ze benadrukt dat het werk van de lange adem is. Wat nu geoogst wordt, is al jaren voor die routekaart uit 2020 gezaaid. “Maar het belangrijkste blijft dat beide partijen begrijpen dat er bij elkaar wat te halen valt”, besluit ze lachend.

Waarschijnlijk is dat de snelweg naar beter begrip, zelfs als de taal hapert: handeldrijven, samenwerken, elkaar bezoeken. En dan zijn de vooruitzichten ineens niet slecht. Nog altijd groeit de handel in beide richtingen. De Nederlandse export naar Wallonië stijgt gestaag en bedraagt inmiddels ruim vijf miljard euro. De Waalse goederenstroom in de omgekeerde richting is vooral de laatste jaren fors toegenomen en vertegenwoordigde in 2023 een waarde van zelfs acht miljard euro.  Allebei zijn ze elkaars vierde afzetmarkt.

Nederlandse handel is vaak zichtbaar in de Waalse binnensteden. Daar zitten grote namen tussen als Action of C&A, maar ook marktkooplui en kermisexploitanten. Veel moeite om taal of aanbod aan te passen doet de Nederlander vaak niet. Dus zie je oerhollandse namen opduiken als Zeeman of Het Stoffen Spektakel, en vergaapt de Waal zich in Sinterklaastijd bij de HEMA aan chocoladeletters, taaitaai en pepernoten. Maar ach, hij wil het best proberen.

Ook in de horeca doet Nederland zich gelden. Zo is hoteldynastie Van der Valk steeds nadrukkelijker aanwezig in Wallonië en bezit er al acht hotels. Voor de komende paar jaar staan nog drie nieuwe hotels op het programma. De Waalse aanwezigheid in Nederland is minder opvallend – hoe kan het anders? –, maar vooral sectoren als chemie en levensmiddelen zorgen ervoor dat de handelsbalans inmiddels doorslaat naar de Waalse kant.

Walen zoeken hun heil intussen ook in Maastricht en hebben Zeeland ontdekt als volwaardig alternatief voor de overvolle Belgische kust. Nederlanders weten de weg naar Wallonië minstens zo goed te vinden. Ze namen in 2022 liefst 20% van het totaal aantal overnachtingen voor hun rekening. Ze vormen daarmee de grootste groep buitenlandse toeristen, al zal het niemand verbazen dat de Nederlander met zijn notoire hand op de knip niet de duurste accomodatie uitzoekt. De hotels laat hij voor de Fransen.

Nog een laatste keer Michel van der Plas. Weinig steden boezemden hem zo’n spontane afkeer in als Luik, schreef hij vijftig jaar geleden. Amper vijftien jaar geleden riepen de Volkskrantlezers Luik uit tot een-na-lelijkste stad ter wereld, alleen nog overtroefd door Charleroi. Zopas is er een boek verschenen van Bart Jungmann, journalist van diezelfde Volkskrant, en het heet Luik, een liefdesverklaring. Als dat geen vooruitgang is!

Nederland en Wallonië: ze doen denken aan een reünie van twee oude schoolkameraden die elkaar uit het oog verloren zijn. Het weerzien is ongemakkelijk, het voelt onwennig, er is zoveel veranderd. Maar de band is er nog en ze besluiten weer eens af te spreken.

Bij de totstandkoming van dit essay heeft de auteur dankbaar geput uit de contacten met de volgende personen: Caroline Albessart, Fred Berendse, Géraldine Génier, Carel Harmsen, Maaike Koffeman, Marian Kroon, Jonathan Lesceux, Laurence Martaux, Amandine Masuy, Laurence Mettewie, Hanna Oosterbaan, Silvie Philippart de Foy.

• Wallonië