literatuur opinie

NBD Biblion vaart de juiste machinekoers

Ophef in de letteren: NBD Biblion, leverancier van boeken voor de bib in Nederland, laat zijn aanbevelingen voortaan schrijven door kunstmatige intelligentie, en gooit honderden recensenten op straat. Schrijvers en literaire critici steigeren over deze beslissing – voor het beoordelen van een boek kan een computer toch nooit een mens vervangen? Anne van den Dool – zelf collectiespecialist, recensent en auteur – denkt daar enigszins anders over.

NBD Biblion, veruit de grootste leverancier van bibliotheekboeken in Nederland, maakte zichzelf op slag een stuk minder geliefd toen de organisatie besloot de ruim zevenhonderd recensenten die het bedrijf tot voorkort telde in één keer de deur te wijzen. Deze leeslustigen mochten tot dat moment korte samenvattingen en aan- dan wel afbevelingen schrijven van de meer dan driehonderd boeken die NBD Biblion op wekelijkse basis aan openbare bibliotheken aanbiedt.

Die keuze maakte de organisatie omdat zij sinds kort over de mogelijkheid beschikt deze samenvattingen door computersystemen te laten schrijven. Met dank aan kunstmatige intelligentie kunnen die systemen bepalen welke moeilijkheidsgraad een boek toegedicht zou moeten krijgen, hoe blij of verdrietig je ervan wordt, hoeveel seks erin voorkomt et cetera. Dat doen die systemen door de complete tekst van een boek te screenen op bepaalde signaalwoorden en zinsconstructies. Ze worden getraind met de grote hoeveelheid boeken die NBD Biblion in het verleden al heeft aangeboden. Meer dan genoeg oefenmateriaal, dus.

Toch waren de recensenten niet zo tevreden. Niet alleen omdat ze een leuk bijbaantje kwijtraakten, maar ook omdat zij als enige partij in dit proces niet waren meegenomen in de communicatie over het verloop van het project. De medewerkers van NBD, openbare bibliotheken, NBD-achtige organisaties in het buitenland en zelfs het wetenschappelijke veld werd nauwkeurig op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen. Maar de recensenten die hun dankbare bijbaan zouden kwijtraken, zaten niet in de pijplijn.

Dat doet zeer. Niet alleen bij recensenten, zo bleek uit de mediastorm
die losbarstte, maar ook bij medewerkers van boekhandels en openbare bibliotheekleden, romanschrijvers en vele andere leden van het literaire veld. Die groepen bekommerden vroegen zich massaal of een computer dit werk inderdaad zo goed zou kunnen doen als een mens.

Auteurs riepen om het hardst dat de door de NBD-computer toegekende labels voor geen meter klopten. Met name Ronald Giphart herkende zich geenszins in het oordeel dat zijn nieuwste roman “redelijk seksueel getint” zou zijn. Terwijl juist hij degene was die het roboticathema van Nederland Leest enkele jaren geleden aangreep om de eerste door een computer geschreven roman over de toonbank te laten glijden.

Als collectiespecialist, recensent en auteur werd ik in deze discussie van het ene naar het andere kamp geslingerd. Natuurlijk is het droef als je je bespreekbaantje kwijtraakt. Natuurlijk is het jammer als je boek verkeerd beoordeeld wordt door een machine. Maar in het eindoordeel van veel partijen in het veld herkende ik mij geenszins.

Laat me u meenemen naar de gemiddelde dag in het leven van een collectiespecialist. Een van je taken is het bestellen van boeken. Althans: als dat in jouw bibliotheekorganisatie toevallig nog niet door een machine wordt gedaan op basis van algoritmes en door jou ingevoerde budgetten. In dat laatste geval controleer je in de best denkbare situatie wat de computer jou voorstelt.

Dat bestellen of controleren doe je vooral op basis van AI’s. Nee, geen kunstmatige intelligenties, maar aanschafinformaties, zoals we die in bibliotheekland-afkortland zo graag noemen: pakken papier, aangeleverd door NBD Biblion, waar de circa driehonderd titels van die week met titel, auteursnaam, uitgever, kaft, korte typering (moeilijkheidsgraad, verwachte populariteit) en beschrijving in vermeld staan. De keuze welke romans, poëziebundels, prentenboeken en non-fictietitels je die week aanschaft, wordt bepaald door een aantal groot factoren, waaronder kwaliteit, budget, voorkeuren van de lezers van de vestiging in kwestie, media-aandacht en bekendheid van de auteur.

Als collectiespecialist – en het spijt me oprecht, lieve NBD-recensenten – heb ik me zelden iets aangetrokken van het oordeel dat in dat korte tekstje naast de kaft vermeld stond. Sterker nog: ik heb me meermaals afgevraagd of al die boeken werkelijk van kaft tot kaft werden gelezen om uiteindelijk een samenvatting te produceren die ik ook op de achterkant van het boek had kunnen vinden, plus enkele regels beoordeling die in het geval van een andere boekenbeoordelaar ook averechts hadden kunnen uitpakken.

Als recensent ben ik me te allen tijde bewust van de enorm subjectieve rol die ik vervul in het hele boekenlandschap. De uitspraak “NRC gaf dit boek vijf ballen” doet mij standaard de rillingen over de rug lopen: niet een van de grootste kwaliteitskranten van Nederland beoordeelde het boek zo positief, maar één persoon die – ongetwijfeld op basis van een voortreffelijk boeken-cv – bij NRC een voet tussen de deur heeft weten te krijgen. Des te gevaarlijker heb ik het dan ook altijd al gevonden dat alle 1.200 bibliotheekvestigingen die Nederland op dit moment telt tot nu toe werden gevoerd met de oordelen van de recensentenclub van NBD Biblion, hoe kundig en belezen die ook mogen zijn.

Ook als auteur heeft die zorg me meermaals beziggehouden. Wanneer een recensent van NBD Biblion je nieuwste werk kritisch beoordeelt, loop je het risico op 1.200 bibliotheeklocaties minder op de aanwinstentafel terecht te komen. Het lijkt me dan ook niet meer dan gezond voor alle lagen van de boekensector dat collectiespecialisten van openbare bibliotheken niet langer hoeven te varen op het oordeel van een enkele boekenverslinder, maar op het rapport van een machine die miljoenen woorden heeft verwerkt alvorens tot die conclusie te komen.

Het feit dat NBD Biblion voortaan enkel nog een kaft, een samenvatting en een lijst met kenmerken aanlevert, stimuleert tot verder onderzoek: naar meer recensies, naar oordelen van lezers op fora en andere plekken waar je meningen over boeken vindt. Nu hoor ik mijn collega-collectiespecialisten zuchten: daar hebben we toch geen tijd voor? Begrijp ik. En toch zou ik nog liever zien dat we dat zoekproces dan maar achterwege laten dan te varen op die enkele mening die ons tot nu toe werd voorgeschoteld.

De boekenbranche vaart al veel langer op de koers van de machine, daar hoeven we ons geen illusies over te maken. De selectie van geschikte boeken wordt in veel bibliotheken al jaren door machines gedaan. Ontwikkelingen als deze – ook het vervangen van menselijke recensenten door machines – komen de versoepeling van het aanschafproces van bibliotheekboeken enkel ten goede. Dankzij deze omschakeling hoeft NBD Biblion niet te wachten tot een recensent een boek heeft verorberd en van een oordeel heeft voorzien, waardoor bibliotheken zo’n mooi pak AI’s op de deurmat krijgen. En dat betekent weer dat lezers de bibliotheek sneller zullen gaan associëren met actualiteit en service dan met koffievlekken op oud papier. Daar kan niemand in de boekensector op tegen zijn.

• Artificiële intelligentie
• NBD Biblion