geschiedenis recensie

Natuurlijke historie: Frank Westerman, Hans Mulder en Kris Struyf over biologie en ecologie

Om te begrijpen waarom de levende natuur is zoals hij nu is, moet je weten hoe die veelheid aan vormen van dieren en planten, micro-organismen en landschappen, ecosystemen en voedselpiramides is ontstaan. Recente boeken van Frank Westerman, Hans Mulder en Kris Struyf illustreren hoe divers de natuurliteratuur over al die soorten en hun samenhang kan zijn.

Biologie is voor een belangrijk deel geschiedenis. Sinds Charles Darwin kijken we naar de natuur als een verhaal dat zich ontrolt in de loop van miljoenen jaren verandering die we evolutie noemen. Dat epos van alle soorten en hun samenhang kan op vele manieren verteld worden, zo tonen drie onlangs verschenen boeken aan.

In Verhalen van de natuur bundelen twintig auteurs onder redactie van historicus Hans Mulder (1961) evenveel toegankelijk geschreven hoofdstukken over geschiedenis, heden en toekomst van de natuur, voorzien van wonderschone illustraties, voornamelijk uit de natuurhistorische collecties van de Universiteit van Amsterdam. Die verzamelingen worden beheerd door het museum Allard Pierson in Amsterdam, waar nog tot eind januari 2025 een tentoonstelling loopt rond en met deze stukken.

De prachtige platen in het boek zijn een stille en droef stemmende herinnering aan de vele diersoorten die van de aardbodem verdwenen zijn door jacht, ontbossing en ander menselijk toedoen, zoals de introductie van ratten, katten en varkens, de collaterale schade van menige koloniale onderneming. Sinds mensenheugenis heeft de mens een stempel gedrukt op de natuur en onze afdruk wordt nog steeds groter naarmate de wereldbevolking toeneemt. Het boek van Mulder en zijn coauteurs toont, niet het minst door al die kwetsbare schoonheid, een cumulatief beeld van een schrijnend verlies. De beelden en de verhalen illustreren de gaten die er door toedoen van de mens gevallen zijn in het weefsel vande natuur. Juist in haar pracht zie je haar fragiliteit.

Zo stierf in 1987 de laatste kauai ō‘ō, een vogel die alleen op het Hawaïaanse eiland Kauai voorkwam. Hij is nog te horen op het internet, een opname door het Cornell Lab of Ornithology van het lied van het laatste mannetje dat tevergeefs een serenade bracht aan een vrouwtje dat er niet meer was. De roep van deze vogel, net als de laatste sporen van de quagga of de buidelwolf illustreren dat er grenzen zijn aan de veerkracht van ecosystemen.

Deze verhalen van “natuurlijke historie” (zoals biologie ooit genoemd werd voor het als wetenschap haar aparte naam en status kreeg) bestrijken een breed thematisch gebied waarin overal verbanden opduiken tussen de stille collecties in musea en de rijkdom van de (nog) levende biodiversiteit. Geschiedenis wordt actueel in de hoofdstukken die gaan over verzamelen (collectie) en benoemen (nomenclatuur), over veranderen (evolutie) en verdwijnen (extinctie), terwijl de verwevenheid (ecologie) van organismen als een onderliggend thema door het hele boek loopt.

De schoonheid van de natuur is dan wel de blikvanger in dit boek, maar de geschiedenissen zijn onderhuids onheilspellend. Ontdekkingsreizigers en handelaars plukten, schoten en verzamelden, exploreerden en exploiteerden. De mens zet sinds 1500 de natuur steeds meer onder druk. De supersuccesvolle expansie van onze soort doet andere soorten, landschappen en culturen verloren gaan. Tragisch is dat de huidige generaties, zowel van burgers als biologen, het verdwenene nooit gekend hebben. Het is het drama van de shifting baseline, zoals door Marc Argeloo een paar jaar geleden beschreven in Natuuramnesie, of hoe de kennis van de rijkdom van de natuur uit ons collectief bewustzijn verdwijnt. Daarom zijn deze oude verhalen essentieel leesvoer.

Ook in Zeven dieren bijten terug gebruikt Frank Westerman de geschiedenis als kapstok om er dierenverhalen aan op te hangen. In zijn “beestenboek”, geïnspireerd door het dertiende-eeuwse bestiarium van Jacob van Maerlant, krijgen narwal, lemming, paling, rotgans, ijsbeer, rendier en koningskrab ieder een hoofdstuk toegewezen, telkens gekoppeld aan een passage uit de reisverslagen van de poolexpedities van Willem Barentsz in de zestiende eeuw. Die poolvaarder was toen niet bezig met biodiversiteit – dieren waren in de eerste plaats proviand – maar op zoek naar een noordelijke passage naar China. Die doorvaart langs de pool is zoveel eeuwen later opnieuw het brandpunt van de geopolitiek nu het arctische ijs in snel tempo wegsmelt en de vaarroutes voor de wereldeconomie via Suez of Panama om velerlei redenen onder druk staan.

Die globale politiek en dito klimaat- en milieuproblemen komen in Westermans boek op fragmentarische wijze aan bod. De biologie en ecologie van de zeven dieren in dit “zoöproza” lijken soms bijna slechts een bijrol te spelen in een caleidoscopisch amalgaam van geschiedschrijving, kunst, reisverslag en autobiografie (van de auteur zelf) en wetenschappelijke anekdotiek. Een veelheid aan interessant materiaal gaat bijna verloren in een versplinterd narratief waarin de verteller de bovenhand krijgt op de inhoud. De persoonlijke zijsporen en historiografische zijsprongen verhinderen niet dat er veel te leren valt over de pooldieren zelf en over de barre en fascinerende streken boven de poolcirkel, versneden door politieke grenzen en getekend door milieumaatregelen.

Er vallen, voor de volhoudende lezer, uiteindelijk ook wel enkele onderliggende thema’s te ontdekken in deze verhalen uit een smeltende wereld. De vraag die sluimert in de dierenverhalen is hoe de mens zich zou kunnen of moeten verhouden tot de rest van de natuur. Westerman pikt het honderd jaar oude idee van de bioloog Jakob von Uexküll op dat we moeten afleren om de natuur door een mensenbril te zien. De vraag is dan of we die bril wel kunnen afzetten. Kan onze verbeelding misschien helpen om de barrières tussen soorten te overwinnen? Westerman weet daar, zo schrijft hij, als non-fictieschrijver geen raad mee. Hij kan moeilijk in de taal van de walrus verslag uitbrengen. Het is een van de filosofisch intrigerende kwesties die hij slechts even aanraakt.

Een andere belangrijke vraag die achter de vele uitweidingen schuilt is: wat is de reikwijdte en de betekenis van natuurbehoud of -management? Hoe maakbaar of beheerbaar is de natuur? Hoe gaan we om met rotganzen of ijsberen die overlast bezorgen? Natuurbeheer met schrikdraad of afschot stuit op velerlei praktische en ethische bezwaren.

Westerman wil laten zien hoe de mens zich bemoeit met de natuur en hoe die natuur zich net zo goed bemoeit met de mens. Maar is het de natuur die bij monde van de dieren “terugbijt”, zoals de titel suggereert? Dat is een ongelukkige metafoor die voorbijgaat aan het feit dat de mens tegelijkertijd aanstichter en slachtoffer is van de ecologische veranderingen op wereldschaal. Neemt een virus wraak omdat de mens zijn leefgebied binnendringt?

De plaats van de mens in die wereld vol leven, verstrengeld in een diepe onderlinge afhankelijkheid, staat uitmuntend beschreven in het prettig leesbare naslagwerk Vol van natuur, samengesteld door Kris Struyf, bioloog van Zwin Natuur Park in Knokke-Heist, en zijn collega’s natuurgidsen van de Natuuracademie. Hun boek is al ruim een jaar uit, maar kreeg nergens de aandacht die het verdient. Het is een volledige en handzame gids door de natuur, van de evolutie die verklaart hoe het leven is zoals het nu is, over de grote groepen van organismen (zwammen, planten en dieren), naar de ecologie die de samenhang tussen dat alles in kaart brengt.

Al deze kennis levert inzichten over landschappen, biotopen, biodiversiteit, klimaat en natuurbeheer. Op elke bladzijde leer je iets nieuws en al die wetenswaardigheden liggen ingebed in een brede visie op de natuur en hoe de mens zich daar als denkend en schrijvend organisme toe verhoudt. Een voorbeeld uit de boomgaard: oorwormen hebben ten onrechte een slechte reputatie, want neen, ze kruipen niet ’s nachts in de oren van slapende mensen. Ze kunnen soms wel lentebloesems van fruitbomen beschadigen en daarom werden ze decennialang met pesticiden bestreden. Onderzoek wees echter uit dat ze als omnivoren ook veel (schadelijke) insecten eten. De chemische middelen waarmee ze bestreden worden, zijn niet selectief en schakelen naast oorwormen onder andere ook bladluizen uit. Maar die planten zich ongeslachtelijk voort, veel sneller en massaler dan de oorwormen, want een vrouwelijke oorworm brengt slechts één keer per jaar vijftig jongen voort die ze lange tijd verzorgt. Samen met de oorwormen leggen ook andere natuurlijke predatoren zoals gaasvliegen, kevers en zweefvliegen het loodje, zodat de bladluizen, spint en andere plagen vrij spel krijgen. Dus moet er opnieuw gespoten worden, en opnieuw, tot wel vier keer per seizoen. Zo wordt het ecologische evenwicht verstoord en gaan ecosysteemdiensten die de natuur biedt verloren.

De vele schimmels, planten en dieren worden in dit boek beschreven in de netwerken waarin ze met elkaar verbonden zijn. Het gaat er niet zozeer om veel soorten te kennen of te beschrijven maar vooral hoe ze van elkaar afhankelijk zijn. Zoals de purperorchis die afhankelijk is van specifieke schimmels voor het ontkiemen van haar zaden. Of de rupsen van de kleine wintervlinder die vergeleken met enkele decennia geleden twee weken vroeger uit hun ei komen. Koolmezen zijn voor het voeden van hun jongen afhankelijk van de geboortepiek van de rupsen. Maar de eileg van de mezen volgt eerder de lengte van de dagen dan de temperatuur, waardoor hun jongen uitkomen op het moment dat de rupsenpiek al voorbij is en ze van honger sterven. De vraag is of vogels en vlinders hun gedrag kunnen aanpassen aan de klimaatverandering.

Natuur, mens en landschap zijn nauw met elkaar verbonden. Na de stiekeme introductie van de bever in de Ardennen aan het einde van vorige eeuw zijn er al een duizendtal, en ze rukken langzaam op naar Vlaanderen. Ze kunnen conflicten veroorzaken waar ze landbouwgrond of bosgebied achter hun dammen onder water zetten, maar over het algemeen zorgen ze op de meeste plaatsen voor een toename van de afwisseling in het landschap en daardoor voor een opvallende toename van de biodiversiteit.

De titel Vol van natuur zegt het helemaal: tussen het ontstaan van de soorten en de verandering van het klimaat bestrijkt het boek in vijfhonderd volle en rijk geïllustreerde bladzijden het veelomvattende verhaal van de natuur. Struyf en zijn medewerkers leveren hiermee een enthousiaste en toegankelijke gids in de ecologie van eigen land die zijns gelijke niet kent.

Het verhaal van deze nieuwsgierige natuurliefhebbers gaat veel verder dan het determineren van soorten of het beheren van reservaten. Ze laten voortdurend de samenhang zien tussen landschap, klimaat, voedselketens en natuurlijke cycli, waarin de mens onlosmakelijk ingebed ligt. We zijn zelf natuur, niet erboven of ernaast, maar er diep in verweven.

Boeken

Hans Mulder (red.), Verhalen van de natuur, Terra / Allard Pierson, Amsterdam, 2024, 272 p.

Frank Westerman, Zeven dieren bijten terug, Querido Fosfor, Amsterdam, 2024, 296 p.

Kris Struyf & Natuuracademie, Vol van natuur. Handboek voor gids en liefhebber, Lannoo Campus, Leuven, 2023, 505 p.

Expo

De roep van de o’o. Natuur onder druk is nog tot en met 26 januari 2025 te zien in Allard Pierson, Amsterdam.

• boekrecensie
• ecologie
• natuur