kunst

‘Muidhond’ van Patrice Toye: een oefening in empathie

De Belgische cineaste Patrice Toye doet met Muidhond, een verfilming van het gelijknamige boek van Inge Schilperoord, het ondenkbare: bioscoopbezoekers laten meeleven met een jonge pedoseksueel. Toye stuurt haar kijkers gedesoriënteerd naar huis met evenveel vragen over het hoofdpersonage en zijn problematiek als over alles waarvan ze tot dan toe overtuigd waren.

Castreren, levenslang opsluiten of aan de hoogste boom opknopen: de publieke opinie kent geen genade voor wie aan kinderen zit of fantaseert over een seksuele relatie met minderjarigen. Want het zijn zogezegd beesten, geen mensen. Het zijn roofdieren, schimmige individuen die in geen enkele samenleving die naam waardig een plaats hebben of mogen krijgen. Het zijn begrijpelijke reacties, want kinderen zijn het hoogste goed.

De nuance die in het maatschappelijke debat over pedofilie vaak ontbreekt maar die door onderzoek wordt ondersteund, is dat niet elke persoon met dergelijke verlangens ook een dader is. Dat niet elke pedofiel een monster als Marc Dutroux is. Dat ze heel vaak de strijd met hun gedachten aangaan, maar die in hun eentje moeten leveren. Op begrip, laat staan de steun van familie hoeven ze heel vaak niet te rekenen. Vrienden hebben ze meestal niet. Het zijn verstotelingen die zich verschuilen aan de rand van de maatschappij, maar er toch noodgedwongen deel van uitmaken. Velen van hen haten zichzelf om wie ze zijn en voelen, en stappen uiteindelijk uit het leven nog voor ze zich daadwerkelijk aan een kind hebben vergrepen.

De Nederlandse forensisch psychologe Inge Schilperoord doorbrak in 2015 het taboe. Met haar dwingende fictiedebuut Muidhond gunde ze de lezer een inkijk in het hoofd van Jonathan, een dertiger die bij gebrek aan bewijzen uit de gevangenis wordt vrijgelaten en terugkeert naar het vissersdorp waar hij met zijn moeder woont.

Hoewel hij zich oefent om mentaal weerbaarder te worden tegen de verleidingen die hem buiten zijn kaduke woning wachten, komt zijn lichaam in opstand wanneer hij wordt geconfronteerd met Elke, zijn negenjarige buurmeisje dat door haar moeder wordt verwaarloosd en nadrukkelijk het gezelschap van Jonathan opzoekt. Die zoekt soelaas bij de muidhond (een karpersoort waaraan genezende krachten worden toegedicht) die hij in het aquarium op zijn kamer houdt, maar tegen zijn verlangens is geen kruid gewassen, en een vis al helemaal niet.

Schilperoords roman liet een diepe indruk achter, werd bekroond met de Bronzen Uil (de prijs voor het beste Nederlandstalige debuut) en bracht ook een discussie op gang over mensen die het ondenkbare denken of doen. Of beide.

“Toen ik Muidhond las, wist ik meteen dat ik met het boek aan de slag wilde gaan, maar toen ik er effectief een optie op nam, had ik meteen weer spijt”, zei de Belgische cineaste Patrice Toye in Knack Focus. Haar twijfel was begrijpelijk, want een verfilming zou een moeilijke onderneming worden. Toye, bekend van beklijvende jongerenportretten als Rosie
en Little Black Spiders, beschikte wel over uitstekend bronmateriaal maar niet over referentiepunten binnen haar eigen medium.

Memorabele films over pedofilie in kerkelijke kringen (Spotlight, Grâce à Dieu), binnen een familie of gezin (Festen) of waarin vooral de donkere kant van daders aan bod komt (Hard Candy, The Damned) zijn er genoeg. Maar naar portretten van de mens achter de pedofiel is het met een vergrootglas zoeken. Alleen The Woodsman, een Amerikaans drama uit 2005 waarin Kevin Bacon een vrijgekomen dader speelde, durft te focussen op de worstelingen van een man wiens seksuele verlangens hem buiten de samenleving hebben geplaatst.

De beperkingen van het medium film zelf vormden voor Toye een nog groter obstakel. Terwijl Schilperoord onder de huid van haar hoofdpersonage kon kruipen, zijn innerlijke strijd heel precies en gedetailleerd kon uitdrukken in literaire taal en op de verbeeldingskracht van de lezer kon rekenen, kon zij enkel over Jonathans schouder meekijken en de zaken tonen zoals ze zijn. Dat was een wel heel riskante opdracht: voor je het weet, zit je met een schandaalfilm opgescheept, en dat was het laatste wat Toye in gedachten had. Zij wilde in eerste instantie het debat op gang brengen over iets waar mensen liever niet over debatteren: dat veel pedofielen geen eendimensionale slechteriken zijn. Als je hen ontmenselijkt, wakker je het vuur alleen maar aan.

Samen met coscenarist Peter Seynaeve bracht ze enkele wijzigingen in het originele verhaal aan. De belangrijkste: Jonathan is in haar versie van Muidhond geen dertiger maar een twintiger, die bovendien huist in het fotogenieke lichaam van de 26-jarige Tijmen Govaerts. Het moet de pil wat vergulden. Het idee van een jonge dader, die nog kan ‘genezen’ als hij hard genoeg aan zichzelf werkt, gaat er bij de kijker makkelijker in dan dat van een dertiger die diezelfde strijd levert. “Ik snap dat sommigen me zullen verwijten dat ik met die filmische handigheden een wolf in schaapsvacht neerzet”, zei Toye daarover in datzelfde interview in Knack Focus. “En ik heb daar eigenlijk ook geen verweer tegen.”

Het zij de regisseur vergeven, want het resultaat is een tour de force, een film die niet alleen stilistisch (warme tinten, af en toe een flou beeld) en narratief (de opgedreven spanning, Jonathans inwendige monologen en veelzeggende blik) overtuigt, maar bovendien de kijker op een fijngevoelige manier in verwarring brengt en zijn of haar kijk op de zaken op losse schroeven zet. Daarbij gaat Toye elke vorm van sensatie of effectbejag uit de weg. In tegenstelling tot Jonathan, die de grenzen die hij voor zichzelf heeft gesteld steeds meer opschuift, trekt ze een streep die ze op een geen enkel moment overschrijdt.

Dat betekent niet dat ze de confrontatie met de kijker niet opzoekt. Enkele scènes waarin Jonathan en Elke (Julia Brown) heel fysiek met elkaar omgaan, zijn naast onbehaaglijk spannend ook moreel confronterend. Want is het wel oké om mee te leven met iemand van wie je weet dat hij tot het ergste in staat is? Het is met dat uitermate ambigue gevoel dat Toye je na afloop naar huis stuurt. Dat maakt van Muidhond een oefening in empathie die in ons taalgebied geen precedent kent.

Toye heeft met Muidhond
een gevoelige snaar geraakt, en dat was ook de bedoeling. “Ik wilde niet choqueren, maar mensen verwarren. En ergens een luikje in hun brein openen.” Dat lijkt gelukt: in oktober ging haar film aan de haal met de publieksprijs op Film Fest Gent en wie hem heeft gezien, is minstens onder de indruk van hoe ze het onbespreekbare bespreekbaar heeft gemaakt en een draagvlak heeft gecreëerd voor een beter begrip van en een betere zorgverlening voor mensen zoals Jonathan.

• Boekverfilming
• Film
• Inge Schilperoord
• recensie