kunst

MSK Gent toont alle kleuren van de regenboog tijdens LGBTQ+-rondleiding

Het Gentse Museum voor Schone Kunsten organiseert als eerste museum in België een LGBTQ+-rondleiding door zijn collectie. de lage landen ging kijken naar de verborgen verhalen achter kunstwerken die vaak al jaren in de zalen hangen, maar die door de LGBTQ+-blik een andere lading krijgen. Maak kennis met het gay icoon Sint-Sebastiaan en de interseksuele Hermafroditus.

De LGBTQ+-tour wil de collectie klassieke kunsten van het Museum voor Schone Kunsten (MSK) vanuit een ander oogpunt belichten. Die collectie werd grotendeels samengesteld vanuit een wit en mannelijk perspectief. Via elf kunstwerken laat het MSK zien hoe divers gender, geaardheid en seksualiteit in de loop van de geschiedenis werden beleefd. “De LGBTQ+-thema’s hangen vaak zomaar in de zalen, maar zijn lang ongezien gebleven”, zegt Bart Ooghe, organisator van de LGTBQ+-tours in het MSK. Die blinde vlek wil het Gentse museum nu wegwerken. Sommige kunstwerken verwijzen rechtstreeks naar de LGBTQ+- geschiedenis, andere laten zien hoe we een queerlezing aan kunstwerken kunnen geven.

Met zijn LGBTQ+-rondleiding treedt het MSK in de voetsporen van het Amsterdam Museum en het Londense Victoria & Albert Museum, waar al eerder zulke tours werden georganiseerd. Het MSK ging bij hen te rade, en schakelde ook de hulp in van (kunst)historici Jonas Roelens en Thijs Dekeukeleire. De tour is volgens Ooghe geschikt voor iedereen met interesse in het thema, of zij die graag eens met andere ogen naar de collectie klassieke kunsten wil kijken.

Maar eerst nog even dit: waarvoor staat LGBTQ+? Gids Wim Provoost legt het ons uit op de eerste instaprondleiding, op zaterdag 12 februari. Alles wat niet in het klassieke man-vrouwplaatje past, vaak niet-normatieve seksualiteit genoemd, vat men onder de term ‘LGBTQIAP’ (doorgaans afgekort als LGBTQ+). Die acht letters staan voor: lesbian, gay, bisexual, transgender (de genderideniteit komt niet overeen met het geboortegeslacht, zoals dat bij een cisgender wel het geval is), queer of questioning (mensen die hun seksualiteit niet in een hokje wensen te plaatsen), intersex (mensen met zowel mannelijke als vrouwelijke kenmerken), asexual (mensen die geen seksuele aantrekkingskracht voelen) en pansexual (vallen niet op een geslacht, maar op persoonlijkheid).

Er valt dus een grote groep mensen buiten het normatieve plaatje. En die groep wil het MSK met zijn nieuwe rondleiding zo goed mogelijk en zo inclusief mogelijk representeren. “Ook die verhalen zijn belangrijk om verteld te worden”, zegt Bart Ooghe. De rondleiding is chronologisch opgebouwd, een wandeling door de queergeschiedenis, zeg maar.

Gids Wim Provoost vertelt dat de queergeschiedenis er een is van uitsluiting en discriminatie. Homoseksualiteit werd lang van bovenuit verboden en afgestraft. Homoseksuelen waren ‘sodomieten’: mensen die seksuele handelingen pleegden die tegen de natuur ingingen. Omdat daarbij penetratie moest plaatsvinden, werden vooral mannen vervolgd voor homoseksualiteit. Daardoor is er weinig historische documentatie over vrouwelijke homoseksualiteit of biseksualiteit. Wim vertelt dit alles terwijl we voor Het Laatste Oordeel staan, een schilderij van Raphaël Coxcie 1588-1589. Dat werk hing lang in het Gentse stadhuis, waar vele sodomieten terechtstonden.

Ook vandaag nog krijgt de LGBTQ+ gemeenschap te maken met moeilijkheden. Terwijl de jongere generaties doorgaans vrij tolerant zijn tegenover homoseksualiteit, hebben oudere generaties het er vaak nog moeilijk mee, legt Henk de Vries – gids van de LGBTQ-tours in Amsterdam – mij uit, wanneer ik verbaasd zeg dat LGTBQ vandaag toch geen taboe meer is. Dat is dus vaak wel nog zo. “Daarom zijn deze tours zo belangrijk, via de tours kan ik het verhaal van de queergeschiedenis vertellen, en op die manier kunnen we de wereld misschien wel veranderen.”

Met zijn queertours in Amsterdam wil hij niet-normatieve seksualiteit normaliseren door die zichtbaar te maken in de kunst en in de omgeving. De Vries wijst op het belang daarvan: “Meer openheid en zichtbaarheid zorgen voor veiligheid, want voor zo’n 10 procent van de bevolking is het nog gevaarlijk om zichzelf te zijn”. Hij wijst ook op de voorbeeldfunctie die zo’n tour heeft. In Amsterdam begon het als een exclusieve rondleiding voor de LGBTQ-gemeenschap om hen een hart onder de riem te steken. De LGBTQ-gemeenschap is volgens Henk “de enige minderheid die niet als minderheid is geboren”. In tegenstelling tot bijvoorbeeld religieuze minderheden komen queers niet automatisch in een sociaal netwerk van gelijkdenkenden terecht komen. Daardoor moeten zij zelf op zoek naar rolmodellen.

Een figuur die door de queergemeenschap werd opgepikt als rolmodel is martelaar Sint-Sebastiaan. Bij een beeldhouwwerk van deze heilige begint onze rondleiding door het MSK. Sebastiaan bekeerde zich in de derde eeuw na Christus in het geheim tot christen. In zijn stad Milaan werden christenen destijds vervolgd door de Romeinse keizers. Toen zijn geheime bekering ontdekt werd, werd hij vastgebonden aan een boom en als schietschijf gebruikt. Hij stierf als martelaar. Zo wordt hij ook getoond in dit beeldhouwwerk: naakt, vastgebonden en met verwondingen. De pijlen zijn volgens onze gids vermoedelijk afgebroken in de loop van de tijd. Sint-Sebastiaan stond bekend als pestheilige aangezien zijn verwondingen leken op de zwarte plekken veroorzaakt door de pest. Omdat hij als enige heilige naakt wordt afgebeeld, promoveerde de gay community hem tot icoon, wat je ondermeer kan zien bij de kunstenaars Pierre et Gilles.

Bezoeker Eva Geeroms, leerkracht in Koninklijk Atheneum in Asse, hecht veel waarde aan deze tour en wil die dan ook graag nog eens volgen met haar leerlingen. “Het is een gelaagde rondleiding, op die manier kunnen mijn leerlingen zichzelf en elkaar beter begrijpen. Ze zijn ook vollop in ontwikkeling en op zoek naar hun identiteit en seksualiteit, en ook de LGTBQ’ers onder hen krijgen via deze rondleiding het gevoel erbij te horen”.

Sommige kunstwerken krijgen tijdens de MSK-rondleiding een queerinterpretatie en die hoeft niet per se samen te vallen met de intentie van de kunstenaar. Zo gebruikte het MSK De man van smarten van Maarten van Heemskerck om de LGTBQ-gemeenschap een prettige pride te wensen. Het schilderij uit 1532 leent zich daar volgens de gids goed toe door de roze achtergrond, de mannelijke engelen en de erectie van de Christusfiguur. Aangezien dit een publiek schilderij is, ooit gemaakt in opdracht van de kerk van Machelen, gaat het hier zo goed als zeker niet om een verdoken symbool voor queers.

Toch is het nuttig om er een LGBTQ-lezing aan te geven, zegt Dan Vo, die gids is van de LGBTQ-rondleidingen in V&A Musuem in Londen en die het MSK adviseerde. Volgens hem is zo’n queer lezing een manier “om de blik van de bezoeker naar waarde te schatten” – een blik die lang gemarginaliseerd werd – en een manier om te zeggen “we heten je welkom”.

Niet enkel de mannelijke homoseksuelen worden in deze LGBTQ-tour gerepresenteerd, er gaat ook speciale aandacht naar lesbiennes. Zoals eerder vermeld bestaat er weinig historische documentatie over vrouwelijke homoseksualiteit, en om hen extra in de verf te zetten begint het LGTBQ-woord met de L van lesbian, weet onze gids ons te zeggen. In deze rondleiding gebeurt dat ondermeer via de godin Diana. Zij was niet seksueel actief en verlangde van haar vrouwelijke entourage hetzelfde. Omdat Diana steeds wordt afgebeeld met vrouwen die geen oog hebben voor mannen, worden zij en haar entourage als lesbiennes gezien.

Een andere figuur uit de mythologie is Hermafroditus. Wanneer de waternimf Salmacis verliefd wordt op deze uiterst knappe man, vraagt zij aan de goden dat zij altijd bij kan zijn. De twee worden één, zo staat er te lezen bij Ovidius: “aaneengeklit in stevige omhelzing / zijn zij geen tweetal, maar een dubbel wezen dat noch vrouw / nog man kan heten”. Hermafroditus was de zoon van liefdesgodin Aphrodite en van Hermes, god van onder meer de reizigers. Hij werd naar beide ouders vernoemd. Zijn lot was dus al van bij zijn geboorte verzegeld. Een hermafrodiet, een persoon met geslachtskenmerken van beide geslachten, is op het doek De nimf Salmacis en Hermaphroditus (1829) van François-Joseph Navez afgebeeld als man en vrouw. Vandaag gebruikt men in de plaats van hermafrodiet overigens liever de term interseksueel. De mythe verklaart tot slot ook nog het ontstaan van interseksuelen, want elke man die in Hermafroditus’ meer zwemt, komt eruit als een ‘dubbelwezen’.

Dat de LGTBQ-verhalen tijdens de rondleiding aan de hand van klassieke mythologie worden verteld, vindt Eva Geeroms ook een meerwaarde: “Op die manier kan ik in mijn Latijnse klassen de klassieke mythes introduceren en hen via het LGBTQ-thema duidelijk maken dat die vandaag ook nog een rol spelen.” De verhalen tonen daarnaast ook dat LGBTQ geen recent fenomeen is, maar wel diepe wortels heeft.

Deze rondleiding in het MSK wil voor bewustwording zorgen door het ondergrondse circuit beetje bij beetje bloot te leggen. “Met deze rondleiding werpen we een nieuwe blik op de museumcollectie en bewijzen we dat queer zijn van alle tijden is. Zo streven we ernaar dat iedereen die hier binnenwandelt, zichzelf kan herkennen in de verhalen die we vertellen en de kunst die aan de muren hangt”, zegt Manfred Sellink, directeur van het MSK. Voor Dan Vo van Victoria & Albert leert zo’n rondleiding ons dat we op verschillende manieren naar dingen kunnen kijken, dat er verschillende manieren van leven mogelijk zijn, net zoals er “different types of families” zijn.

• LGTBQ+
• MSK Gent