kunst recensie

Met ‘Witte Flits’ slaat Laura Hermanides precies de juiste toon aan over euthanasie

Met Witte Flits opent Laura Hermanides het Nederlands Film Festival. Haar liefdevol speelfilmdebuut voegt gevoel toe aan het rationele debat over euthanasie wegens ondraaglijk psychisch lijden. Dat de zwanenzang van de 42-jarige Rick eerst een documentaire zou worden, zegt veel over de authenticiteit van deze film.

Ziel. Spook. Wind. Een lome ademtocht die in een saxofoon wordt geblazen, zo traag dat-ie de melodie van Schuberts Schwanengesang haast aan flarden scheurt. Verveeld als het automatisme waarmee de hersenstam de ademhaling regelt, het hart laat slaan. Zo krachtig ook. Niet te stoppen. Maar wat als je dat nou toch wilt; dat stoppen?

Daarover gaat Witte Flits, het speelfilmdebuut geschreven en geregisseerd door Laura Hermanides. Aanvankelijk zou het een documentaire worden, over de ouders van de 42-jarige René, die in 2012 euthanasie kreeg op grond van ondraaglijk psychisch lijden. Hermanides zag ze er in een praatprogramma op tv over vertellen en zocht ze vervolgens op. Ondanks groen licht en een realiseringsbudget kwam die documentaire – door redenen buiten Hermanides om – niet van de grond. Maar Hermanides – opgeleid als documentaire-regisseur aan de Filmacademie – hield over de jaren contact. Omdat het verhaal haar niet los liet bewerkte ze het ten slotte tot een lowbudget speelfilm, die op 20 september het Nederlands Film Festival opent.

Hermanides bleef daarvoor dicht bij de realiteit van René, zijn moeder Agnes en vader Jan. De personages Rick (Sanne den Hartogh), Aagje (Renée Soutendijk) en Toon (Raymond Thiry) baseerde ze op hen. Er werd gedraaid in hun huis bij de Sloterplas, in een arbeiderswijk in Amsterdam Nieuw-West.

Het is een van de redenen dat de film, met zijn droge Amsterdamse volkshumor en absurde, aan de realiteit ontleende momenten, zo authentiek aandoet. In weerwil van wat in de Hollandse filmwereld gangbaar is, is de art direction bescheiden. Ook ongebruikelijk zijn de existentiële thematiek en de opvallend liefdevolle toon.

Noodkreet

Dat begint al bij die eerste toon die Hermanides zet, nog voor er beeld is: de lage saxofoon die klinkt als een scheepshoorn uit de verte, de hulproep van een schip in nood. Wie goed luistert hoort water op de achtergrond. Hoe de wind door de vleugels van overvliegende zwanen piept. Dan, als de zacht golvende akkoorden van klarinetten invallen, wijkt de zwevende camera terug van gesloten witte lamellen in een zolderkamer. Van de stemmen van spelende kinderen buiten gaat het naar de binnenwereld van het huis, de trap af, langs familiefoto’s. Heel zacht in de verte tikt een secondewijzer van een klok mee op het ritme van de muziek, gevolgd door de hint van een onwillekeurig meehummende mannenstem. Langs de lege slaapkamer van de ouders gaat het naar de benedenverdieping, waar het leven is. En een lege stoel. De muziek stopt, de telefoon gaat. Moeder schilt in de keuken de aardappels. Vader pakt op.

De openingsscène zegt veel over hoe subtiel Hermanides te werk gaat, op gevoel. Ze trekt je onmiddellijk naar binnen, haar film in, zacht maar onverbiddelijk, met een beweging en sfeer die het ongrijpbare grijpt: de ziel. Het spook. De wind. Ze schuwt de zwaarte niet, maar melkt het drama ook niet uit. Kiest niet voor het perspectief van Rick, die dood wil omdat het leven hem al twintig jaar te zwaar valt, maar dat van zijn ouders, die de liefde moeten zien op te brengen om hun zoon te laten gaan en tegen hun eigenbelang in te steunen in zijn doodswens. Daarin is Witte Flits een diepmenselijke film, die precies de juiste toon weet aan te slaan van een verteller die een vertrouweling is, bijna een alternatief lid van de familie. Daar zal Hermanides’ achtergrond en ervaring als documentairemaakster wellicht een rol in hebben gespeeld, maar ook – dat kan niet anders – haar invoelende karakter en betrokkenheid bij dit onderwerp.

Dotten van motten

Hermanides volgt de ouders bij wat ze tijdens de laatste zes weken van Ricks leven allemaal voor hun kiezen krijgen. De bezoeken aan hun zoon in de psychiatrische instelling waar hij woont. De onvoorspelbaarheid van zijn buien: rustiger episodes afgewisseld met woedeaanvallen. Een uitstapje van vader en zoon naar een concert van volkszanger Robert Leroy. Flashbacks van crisissituaties. De gang langs de laatste instanties, het hospice, de gesprekken met de psychiater. Het leegruimen van zijn appartement, het bespreken van zijn dood en begrafenis.

Het zwaartepunt ligt op het menselijke aspect, de gevoelswereld van de ouders. Hoe die elkaar op de been houden in dit loodzware proces. Hoe ze elkaar troost bieden, lichtheid vinden in een grapje of een liedje – over de dotten van motten in Doris’ jas.

Hermanides’ fijngevoelige film voegt zo een gevoelsdocument toe aan het rationele debat over euthanasie, dat veelal door deskundigen wordt gevoerd. Hoe laat je een geliefde los als die zijn leven wegens psychisch lijden ondraaglijk vindt? Er zijn in Ricks jeugd geen aanwijsbare dingen misgegaan, de lijst diagnoses blijkt oneindig. Moet hij omwille van anderen blijven lijden? Zelf een wanhopige uitweg zoeken?

Hoe de emoties de rationeel opererende moeder soms overspoelen is mooi verbeeld in een nachtelijke scène waarin ze in het water van de Sloterplas geraakt en een witte zwaan – een terugkerend leidmotief in de film – het kader binnenzwemt. Het is een van de weinige donkerder scenes in een overwegend licht kleurenpalet. Rick ziet zijn dood als een verlossing.

Zwevende ziel

De film is een zwanenzang die de ouders van Rick bij zijn laatste lied volgt. Hoezeer diens ziel zich los wil rukken, is soms even opvallend voelbaar in de zwevende camera, als die los komt van de grond en de kijker mee optilt. Witte Flits is zowel wijds als benauwend, poëtisch als aards, zwaar als lichtvoetig, beredeneerd als losjes. Een film die ademt, om bij te huilen en te lachen.

De enige licht dissonante tonen in dit bijzondere debuut klinken wanneer het warme naturel van het ijzersterke duo Soutendijk-Thiry de vaak toch wat opgelepeld klinkende teksten van hun tegenhangers tegenover zich vindt: van psychiater (Manoushka Zeegelaar Breeveld) en psychiatrische patiënt (Sanne den Hartogh). Ook de titel – die bij mij associaties opriep met ponymeisjesfilms – is misschien wat minder gelukkig gekozen.

Het zijn kleinigheden in een zeldzaam bezield speelfilmdebuut van een Nederlandse filmmaakster die boven het maaiveld uitzweeft, maar onderweg zoveel tegenwind te verduren had dat ze naar verluidt een carrièreswitch overweegt. Hopelijk wordt Witte Flits niet haar filmische zwanenzang, maar vliegt ze verder, richting het internationale filmcircuit.

Witte Flits is de openingsfilm van de 44ste editie van het Nederlands Film Festival, dat plaatsvindt in Utrecht van 20 t/m 27 september 2024. 

• debuutfilm
• Laura Hermanides
• Witte Flits