kunst column

Met grote gebaren gaf Rembrandt de kwetsbaarheid van ouderdom weer

Hoe word je ouder in deze samenleving? Kunsthistorica Gerdien Verschoor vindt antwoorden in een nieuwe studie, én in de werken van de oude meesters. ‘Als geen ander kon Rembrandt doordringen tot de ouderdom.’  

‘Geloof me, Kelafos, ik vind het fijn om met heel oude mensen te praten. Ze hebben als eersten een weg genomen die misschien ook wij moeten afleggen. En ik denk eigenlijk dat we van hen kunnen leren hoe die weg is, ongelijk en lastig óf gemakkelijk en vlak. Hoe denk jij hierover?’

Socrates in Plato, Het bestel 

Met deze vraag van Socrates als uitgangspunt stuurde filosofe Suzanne Biewinga negen jaar geleden een bericht naar haar lokale krant. Ze hoopte twaalf ouderen te interesseren om mee te doen aan drie filosofische groepsgesprekken, waarin ze met hulp van oude en hedendaagse denkers en wetenschappers wilde onderzoeken hoe mensen oud worden in deze tijd. Immers: nog nooit in de geschiedenis zijn zóveel mensen zó oud geworden.  

Binnen enkele dagen stroomde haar mailbox over. Er meldden zich tientallen ouderen en al snel evolueerden de groepsgesprekken in een filosofiewerkplaats. Deze werkplaats, met al die ervaringsdeskundigen, groeide uit tot een betekenisvolle bron op basis waarvan Biewinga, op haar zeventigste, aan de Universiteit van Amsterdam zou promoveren op de studie ‘Ouder worden als ervaring. Een dialogisch onderzoek naar waarheid en betekenis van ouder worden in de 21e eeuw’. Hoe is individuele autonomie verweven met onze fundamentele kwetsbaarheid en afhankelijkheid? Wat is de waarde van levenservaring in een veranderende samenleving? Welke zinvolle levensdoelen kun je stellen als je toekomst krimpt? Dat waren de startvragen waarmee Biewinga haar onderzoek begon.  

Ze verzamelde talloze antwoorden, waarmee ze samen met de deelnemers van haar filosofiewerkplaats een semantische en mentale ruimte creëerde waarbinnen op een nieuwe manier over ouder worden gesproken kan worden. Uiteindelijk formuleert Biewinga samen met haar ervaringsdeskundigen een nieuwe erecode, die de waardigheid van het ouder worden verwoordt. De elementen van die erecode zijn waarheid, levensmoed, levenservaring, interesse, omgaan met grenzen en persoonlijke waardigheid.  

De oude Hollandse meesters konden goed over ouderdom spreken, of liever gezegd: schilderen. De ouderdom heeft een prominente rol in de beeldtaal van de zeventiende-eeuwse kunst. Ook in de (didactische) literatuur uit die periode is er veel respect voor de rol en de rimpels van ouderen. In de genreschilderkunst zien we oude dames handwerken, bidden, lezen, of voor hun kleinkinderen zorgen. Op hun eigen manier maken ze volop deel uit van de maatschappij.  

Van alle oude meesters is het misschien wel Rembrandt die het meest intiem tot de ouderdom kon doordringen. Hij maakte talloze studies en tronies van oude vrouwen en mannen. Neem nu zijn Lezende oude vrouw in het Rijksmuseum. De aandacht waarmee ze leest maakt haar gezicht bijna weer jong. En die kleine tekening waarin een oude vrouw een kind leert lopen ontroert altijd weer. Tot op hoge leeftijd schilderde Rembrandt ook zichzelf en zijn eigen ouderdom: zijn trots, zijn wijsheid, zijn kwetsbaarheid.  

Mijn geliefde oudere hangt in het Mauritshuis in Den Haag: Homerus. Rembrandt zelf was de zestig gepasseerd toen hij het schilderij maakte. Hij zette de ouderdom van Homerus neer met de grove penseelstreken uit zijn latere levensjaren. De muts op het hoofd, de mantel om de schouders en de stok in de hand zijn met enkele verfstreken neergezet. Voor het aanbrengen van de goudgele olieverf van de mantel gebruikte Rembrandt zelfs zijn paletmes. Het is bijna aangrijpend hoe de meester het voor elkaar heeft gekregen om met zulke grote gebaren juist de kwetsbaarheid van de ouderdom weer te geven: de blinde ogen van de Griekse dichter, het voorzichtige gebaar waarmee hij de stok met zijn linkerhand omvat, de rechterhand die hij opheft alsof hij op het punt staat ons een van zijn verhalen te vertellen.   

Een van Rembrandts andere oude mannen op wie ik niet uitgekeken raak is Simeon in De lofprijzing van Simeon, dat zich in het Nationalmuseum in Stockholm bevindt. Het wordt gezien als het laatste schilderij van Rembrandt – het werd na zijn overlijden onvoltooid in zijn atelier aangetroffen. Het ontroerende werk is gebaseerd op een Bijbeltekst: Lukas 2: 25 – 39. In dat verhaal wordt de “rechtvaardige” en “vrome” Simeon door de Heilige Geest naar de tempel geleid, waar hij het pasgeboren Christuskind in de armen mag houden. Daarmee zou een belofte van God worden ingelost. Want, zo luidde de goddelijke openbaring, hoewel Simeon blind was, zou hij de dood niet “zien”, “eer hij den Christus des Heeren zou zien.” Als de belofte is ingelost, spreekt Simeon zijn lofzang uit, waarin hij zegt dat hij in vrede kan gaan omdat zijn ogen de zaligheid Gods hebben gezien.  

Rembrandt schilderde de lofprijzing van Simeon al eerder, in meerdere werken, maar in geen enkel ander werk laat hij ons zó dicht bij het moment komen waar Simeon zijn leven lang op heeft gewacht: hij wiegt het Christuskind. De baby ligt er wat gevaarlijk bij, alsof iemand hem op de biddende handen van Simeon heeft gelegd. Ook al kan Simeon het kind niet zien – toch is zijn blinde blik naar de baby gericht en het kind heeft zijn gezichtje naar de oude man opgeheven. Afgezien van de vrouw achter Simeon (mogelijk Anna, die een rol speelt in hetzelfde Bijbelfragment) is er niemand te zien. We zien geen tempel, geen priesters, en ook de ouders van het Christuskind spelen hier geen rol. Alles draait om de ingetogen vreugde van Simeon. Hij heeft een hoge ouderdom mogen bereiken en de belofte van God is ingelost.  

Een kleine terzijde: zo’n vijftien jaar nadat Rembrandt zijn misschien wel laatste werk schilderde, werd in Eisenach Johannes Sebastian Bach geboren, die een prachtige cantate schreef over dit moment uit het leven van Simeon. 

Sinds ik het boek van Suzanne Biewinga heb gelezen kijk ik anders naar De lezende oude vrouw, Homerus en Simeon. Het is net alsof Rembrandt voor hen de ideale ruimte heeft gebouwd – een ruimte die niet alleen semantisch, talig, is, maar vooral ook picturaal, beeldend. In de schrijftaal van Biewinga en in de beeldtaal van Rembrandt zijn de oude vrouw en beide oude mannen “waar, goed, schoon en waardig” oud geworden. En wat zou ik graag met ze willen praten om hun die ene vraag te stellen: hoe was jullie weg? Ongelijk en lastig, of gemakkelijk en vlak?  

Suzanne Biewinga, Ouder worden als ervaring. Filosofie van het late leven, Uitgeverij Boom, Amsterdam, 2025

• oude meesters
• Rembrandt van Rijn