geschiedenis recensie

Meesterverteller Bart Van Loo overschat de Bourgondiërs in ‘Stoute schoenen’

Met De Bourgondiërs stuwde Bart Van Loo de aartsvaders van de Lage Landen naar een ongeziene populariteit. Het vervolg op die internationale bestseller opent weer nieuwe perspectieven op het adellijke huis. Al blijft de auteur blind voor alternatieve benaderingen.

Met Stoute schoenen. In de voetsporen van de Bourgondiërs, een kanjer van ruim 800 bladzijden, waaronder veel en erg nuttige illustraties, heeft Bart Van Loo een nieuw boek aan zijn Bourgondisch epos toegevoegd. Het begon met wat, na vele vertalingen, internationaal een bestseller zou worden: het in 2019 verschenen De Bourgondiërs. Aartsvaders van de Lage Landen. Ik beken het graag, ook als professioneel historicus gespecialiseerd in de geschiedenis van de Bourgondische hertogen heb ik beide boeken met plezier gelezen. Samen met de podcast en de talloze optredens van de auteur hebben ze een cruciale periode uit onze geschiedenis bij een breder publiek populair gemaakt.

Waarom konden uitgerekend de Bourgondische vorsten zich de voorbije jaren plots verheugen op een postume populariteit? Wie in de toekomst naar de productie van historische kennis in onze tijd terugkijkt zal niet om de vraag heen kunnen. Het antwoord ligt deels bij de intrinsieke kwaliteiten van Van Loo als auteur en bij zijn gedrevenheid. Maar vermoedelijk heeft het ook te maken met de maatschappelijke en diepmenselijke behoefte om te weten  waar we als samenleving vandaan komen, en wat onze collectieve identiteit vorm heeft gegeven.

Het doet mij denken aan Henri Pirennes Histoire de Belgique, een ander meerdelig boek over “vaderlandse” geschiedenis dat een eeuw geleden op een vergelijkbare barnumreclame en dito populariteit kon bogen. Daarover schreef Sophie De Schaepdrijver: “Pirennes Histoire was het verhaal van het ontstaan van een kosmopolitische beschaving op dit kleine grondgebied, een beschaving die bijna voorbestemd leek om tussen de grote culturen de rol van bemiddelaar te spelen: Belg zijn was, voor Pirenne, in zekere zin Europeaan zijn. In de onweerstaanbare stijl van het koele lyrisme dat hem eigen was, bracht Pirenne de complexe historie van de Zuidelijke Nederlanden samen in een dwingende samenhang, suggereerde dat de Belgische natie, hoewel in de verste verte geen natuurgegeven, ergens vandaan kwam en ergens voor stond en verwekte daarmee bij de lezende elite grote geestdrift.”

De hele uitspraak kan je niet zomaar op Van Loo projecteren. Na alles samen ongeveer 1.400 pagina’s gelezen te hebben, acht ik het begrip “koele lyrisme” niet echt op hem toepasbaar. Stoute schoenen is het relaas van de tijdreis, de queeste naar de plekken waar hij op zoek is gegaan naar wat nog getuigt van het hertogelijk optreden – in het landschap, de gebouwen, de kunstvoorwerpen.

Net als in het eerste boek beschrijft Van Loo de hele Bourgondische periode. Maar waar in De Bourgondiërs de insteek chronologisch was, is die in Stoute schoenen eerder geografisch. De titel is daartoe een verwijzing: naast een allusie op de benaming van twee van de vier “klassieke” hertogen (Filips en Karel de Stoute) refereert ze aan de schoenen die de auteur naar eigen zeggen aanhad bij het schrijven. Van Loo stapt letterlijk in de voetsporen van de hertogen en legt verschillende parcoursen af door de Lage Landen en grote delen van Frankrijk en Zwitserland. Op een van zijn sportschoenen liet hij Philippe en op de andere schoen le Hardi graveren. De tekst is doorspekt met persoonlijke beschouwingen en met het verhaal van de historische sensaties die Van Loo met grote regelmaat overvielen. Je kunt wel stellen dat Stoute schoenen niet enkel handelt over de Bourgondiërs maar bijna evenzeer over Bart Van Loo zelf.

Ook in Pirennes Histoire de Belgique – het zevendelige werk kwam tussen 1899 en 1933 tot stand – krijgen de Bourgondiërs een sleutelrol toebedeeld. Voor het eerst werden vele vorstendommen politiek verenigd onder eenzelfde dynastie (die der hertogen van Bourgondië uit het koninklijke Franse geslacht der Valois). Dat was een voorafschaduwing van de Belgische eenheid die in de negentiende eeuw tot stand zou komen. Voor de economische historicus die Pirenne in eerste instantie was, ging aan die politieke eenmaking een economisch naar elkaar toegroeien vooraf van de verschillende vorstendommen (Vlaanderen, Brabant, Henegouwen…). Bij Van Loo zijn het toch vooral de hertogen en hun optreden die de eer krijgen voor deze eenmaking te hebben gezorgd. In zijn benadering is België vervangen door de Lage Landen, maar het doelgerichte interpreteren van de geschiedenis is opvallend gelijklopend.

De visie van Pirenne kon op kritiek rekenen, en die kwam niet van de minste. In de twintigste eeuw was de Nederlandse cultuurhistoricus Johan Huizinga een van de invloedrijkste stemmen over de Bourgondische geschiedenis. Hij had grote moeite met de rol die Pirenne aan de Bourgondiërs toeschreef. Hun tegengestelde visie werd door beide heren afgedaan als “plusieurs vérités pour la même chose”. Maar we zijn nu natuurlijk meer dan een eeuw later en de wetenschap heeft bijzonder veel nieuwe inzichten aangebracht. Tegen die achtergrond verwoordt Bart Van Loo de stellige overtuiging dat zonder de Bourgondiërs het huidige België in 1830 nooit had kunnen worden uitgevonden. Die these blijft in Stoute schoenen erg dominant en keert bij herhaling terug in het betoog.

Van Loo onderbouwt zijn overtuiging onder meer via de Staten-Generaal, waarin vertegenwoordigers uit waarin alle door de hertogen geregeerde vorstendommen in de Nederlanden voor overleg bij elkaar komen. Die werd voor het eerst formeel in Brugge bijeengeroepen in 1464. Uiteraard vormt het ontstaan van dat orgaan een bijzonder moment, en voor de roerige Vlaamse onderdanen van de Bourgondische vorst is het ook een echt kantelpunt. Tot dan beslisten de Leden van Vlaanderen ongestoord over hun eigen agenda en over moment en plaats van vergaderen. Voortaan besliste de vorst alvast voor wat de Staten-Generaal aanbelangde. Ongetwijfeld zal dat de weerbarstigheid van de Vlaamse “volksvertegenwoordiging” hebben afgezwakt. Maar het hele eenmakingsproces zomaar op het conto van de Bourgondische hertogen schrijven houdt een ontkenning in van het belang van contingente ontwikkelingen in de geschiedenis. Aan serendipiteit was in de Bourgondische Nederlanden geen gebrek.

Het is onvermijdelijk dat in een pil van 800 pagina’s ook wel wat chronologische foutjes blijven staan. Zo wordt de Vrede van Arras uit 1435 (de verzoening tussen Frankrijk en Bourgondië) een tweetal keren verward met de Vrede van Troyes uit 1420 (de erkenning door Filips de Goede van de Engelse koning als koning van Frankrijk). En volgens Van Loo wond de oude graaf Lodewijk van Male zich enkele dagen voor zijn dood op 30 januari 1384 hevig op over het feit dat “de vermaledijde Gentenaren” kort voordien in de Vrede van Doornik een algemeen pardon zouden hebben verkregen. Dat verdrag stelde een einde aan de verwoestende oorlog tussen de Bourgondische hertog Filips de Stoute en het opstandige Gent onder aanvoering van Frans Ackerman. Als reactie besliste Van Male om niet in Kortrijk maar in Rijsel zijn laatste rustplaats te kiezen. Maar hoe moet ik mij deze anekdote voorstellen als we weten dat de bewuste Vrede van Doornik pas op 18 december 1385 werd afgesloten, bijna twee jaar na Van Males dood?

Dat deze vrede tot stand kwam is trouwens toe te schrijven aan Filips de Stoute. Na de opstand kon hij enkele vooraanstaande leden van de Gentse ambachten geleidelijk losweken van de stedelijke solidariteit waar ze institutioneel in verankerd waren, onder meer de deken van het belangrijke beenhouwersambacht. Dat brengt mij tot een fundamentelere opmerking over Stoute schoenen: de blinde vlek in Van Loo’s benadering van de Bourgondische geschiedenis. Doorheen het boek miskent Van Loo grotendeels het eigen optreden van de onderdanen. Daarop hebben collega’s Jelle Haemers en Lisa Demets in een opiniestuk al gewezen bij het verschijnen van De Bourgondiërs en na een tegenfeitelijke bedenking van Van Loo waarin hij een projectie maakte van hoe het Bourgondië zou zijn vergaan mocht Karel de Stoute de slag bij Nancy in 1477 hebben gewonnen. Vaak had ik tijdens het lezen van Stoute schoenen dezelfde bedenking als Haemers en Demets. Door te fixeren op de actie van de hertogen heeft Van Loo meerdere kansen laten liggen om het verhaal extra spankracht te geven.

Dat kan ik concreet maken via hetzelfde Gentse voorbeeld. Bij de passages over de Vrede van Doornik vermeldt Van Loo de rol van het beenhouwersambacht. Die brengt hij mooi en visueel naar voren aan de hand van de muurschildering in het Gentse Vleeshuis. Maar wanneer hij even later schrijft over het Prinsenhof, waar de leeuwenkooi van de hertogen het enige zichtbare restant is van de Bourgondische periode, laat hij de ridder Jan van Melle onaangeroerd. Naast kanselier Hugonet en raadsheer Humbercourt werd ook hij in 1477 op de Vrijdagmarkt geëxecuteerd. Van Melle was een belangrijk figuur. Niet alleen was hij oud-ontvanger van de stad, hij was ook lid van een geslacht van erfelijke beenhouwers dat vanaf 1424 het privilegie genoot om lamsvlees te leveren voor de hertogelijke leeuwen. Een vorm van economische collaboratie met het hertogelijk gezag waarvoor hij bij zijn medestadsgenoten kennelijk niet op enige clementie kon rekenen. Dat ogenschijnlijke detail kennen we trouwens dankzij de voornaamste bronnencollecties uit de Bourgondische periode: de rekeningen. Het valt op hoe Van Loo figuren als Van Melle en de fiscale en economische aspecten van de hertogelijke politiek systematisch onderschat.

Koken kost geld, ook voor hertogen van Bourgondië. De hele Bourgondische geschiedenis kan je ook lezen als een strijd om de bijzonder performante stedelijke economieën van de Lage Landen in handen te krijgen en houden. Studies van de financiën van Filips de Stoute of van Maria van Bourgondië en Maximiliaan zijn voorhanden. Maar in de bibliografieën van de boeken van Bart Van Loo tref je ze niet aan. Een keuze als een ander, maar ze bevestigt wel wat Haemers en Demets al onder woorden brachten: door het discours van de middeleeuwse kroniekschrijvers – van wie een niet onaardig aantal in dienst van de hertogen werkte – zo nauw te volgen, legt de auteur uiteraard bepaalde klemtonen.

Dat hoeft niet te betekenen dat Van Loo’s lectuur van de Bourgondische werken overbodig is. Zijn queeste in de voetsporen van de hertogen is meer dan een historische variant van een Michelingids of een betere Guide du Routard. Ze opent perspectieven en leidt naar ongekende plekken, zoals de Bourgondische kapel in het voormalige Hof van Immerseel in de Antwerpse Lange Nieuwstraat. Ik neem mij voor er in de toekomst ook gebruik van te maken. Maar zoals steeds met historisch onderzoek geldt: een ander traject blijft mogelijk.

Bart Van Loo, Stoute schoenen. In de voetsporen van de Bourgondiërs, De Bezige Bij, Amsterdam, 2024, 848 p.

• Bart Van Loo
• Bourgondiërs
• Henri Pirenne