In zijn treurspelen toont Joost van den Vondel de complexiteit rondom schuldvragen. De zeventiende-eeuwse dichter zou een ideale hoofdpersoon hebben gevonden in Matthijs van Nieuwkerk, schrijft cultuurhistorica Lotte Jensen.

‘Deze spiegel blijft in mijn kamer hangen’, schreef Matthijs van Nieuwkerk onlangs in zijn spijtbetuiging in de Volkskrant. Hij reageerde daarmee op de onthullingen van de krant over de angstcultuur die jarenlang had geheerst op de redactievloer van De Wereld Draait Door, een van de succesvolste televisieprogramma’s uit de Nederlandse geschiedenis.

Via gesprekken met oud-medewerkers kwam aan het licht dat de werksfeer als uitermate onveilig werd ervaren, mede door de woede-uitbarstingen van de presentator. Hij kon genadeloos tekeergaan als hem iets niet zinde. Redacteuren kregen te maken met publieke vernederingen.

De schuldbekentenis van Van Nieuwkerk riep gepikeerde reacties op. Van een spijtbetuiging leek nauwelijks sprake. En het bleef onduidelijk wat hij met sommige bloemrijke zinnen precies bedoelde. Wie of wat zag hij precies, wanneer hij in de spiegel keek? Welke lering zou hij trekken uit de gebeurtenissen?

Had de zeventiende-eeuwse dichter Joost van den Vondel vandaag de dag geleefd, dan zou hij met Van Nieuwkerk de ideale hoofdpersoon voor een tragedie hebben gehad: Matthijs van Nieuwkerk, of roekeloze stoutheid. Dat realiseerde ik me deze week, toen ik enkele treurspelen van Vondel behandelde tijdens mijn colleges Nederlandse historische letterkunde.

In de jaren 1650-1660 streefde Vondel ernaar het volmaakte aristotelische treurspel te schrijven. Aristoteles schreef voor dat de ideale tragedie een hoofdpersoon heeft die een fout begaat door overmoed, brutaliteit of grootheidswaan – “hybris” met een fraai woord. De protagonist komt gruwelijk ten val, wat bij het publiek zowel hevige schrik als medelijden opwekt. De hevige emoties kunnen leiden tot een vorm van loutering of zuivering van de emoties bij de toeschouwers, “kátharsis”. Maar bovenal krijgen zij een universele les voorgespiegeld: gedraag je niet als de hoofdpersoon, want slecht gedrag kan leiden tot je ondergang.

Bij tragedies krijgen toeschouwers een universele les voorgespiegeld: gedraag je niet als de hoofdpersoon, want slecht gedrag kan leiden tot je ondergang

We lazen tijdens de collegereeks onder meer Faëton of roekeloze stoutheid (1663), een van de hoogtepunten uit Vondels rijke oeuvre. Faëton mag van zijn vader, de zonnegod Febus, een wens doen. Hij kiest ervoor met de zonnewagen te gaan rijden. Bijna verbrandt hij daarbij de aarde, maar oppergod Jupiter grijpt op tijd in en doodt hem met een bliksemstraal. De les aan het eind is zonneklaar:

Elk spieg’le zich aan ’t graf dat jong en oud zeit [zegt]

Itaalje’ is ’t kerkhof van de roekeloze stoutheid.

Ofwel: spiegel je aan Faëton. Vermetele overmoed zal tot je ondergang leiden.

‘De val van Faëton’, Peter Paul Rubens. Jupiter doodt de roekeloze zoon van de zonnegod met een bliksemstraal. © Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België / F. Maes

Maar Vondel zou Vondel niet zijn als hij de zaak niet compliceerde. Gaandeweg het treurspel rijst namelijk de vraag of er naast Faëton nog andere schuldigen aan te wijzen zijn. Faëton overspeelt weliswaar zijn hand door de zonnewagen op te eisen, maar ligt de oorspronkelijke fout niet bij vader Febus, die zijn zoon laat wensen wat hij maar wil? Had de vader de teugels wel uit handen moeten geven? Was hij niet verblind door een te grote liefde voor zijn kind?

Febus weet zich na de dood van zijn zoon geen raad en beseft maar al te goed: ik draag ook schuld aan de dood van mijn zoon. En zo kent dit treurspel niet een maar twee hoofdpersonages: Faëton en Febus.

De kracht van Vondels klassieker is dat deze ook vandaag de dag nog tot ons spreekt. Zijn treurspelen hebben iets tijdloos, omdat hij universele thema’s behandelt. Hij simplificeert niet maar toont de complexiteit rondom schuldvragen. Kan de liefde voor een kind te groot worden? Geef je het alles wat het eist? Wanneer grijp je in? Wie draagt de meeste schuld: de bestuurder of de wagenmenner?

Waarom mocht Matthijs van Nieuwkerk de zonnewagen alleen bestieren?

Iets soortgelijks geldt voor het drama rond Van Nieuwkerk. Had de leiding van de publieke omroep de teugels niet strakker moeten aantrekken? Waarom mocht deze presentator, die het hoogste wilde bereiken, de zonnewagen alleen bestieren?

Uitgerekend deze week werd bekend dat de publieke omroep verder snoeit in het aandeel literatuur op de televisie en de radio. Het boekenprogramma Brommer op zee verdwijnt en de maandelijkse boekenrubriek in De Nieuws BV. Doodzonde. Literatuur scherpt onze blik op de actualiteit en nodigt uit tot reflectie. Sommige klassiekers hebben eeuwigheidswaarde.