literatuur recensie

Martien Beversluis, de dichter die draaide met de wind

Literair bleef Martien Beversluis in de marge steken, maar ideologisch legde hij een lang en vreemd parcours af. In zijn biografie lees je hoe hij zich achtereenvolgens profileerde als apolitieke natuurpoëet, socialist, communist, katholiek-fascist, NSB-oorlogsburgemeester en uiteindelijk antroposoof. Over de achterliggende oorzaak van al dat gezwalk kom je helaas veel minder te weten.

Echt geteld en uitgerekend heb ik het niet, maar toch heb ik het donkerbruine vermoeden dat te midden van de enorme vloed van biografieën die de afgelopen dertig jaar over Nederland en Vlaanderen is gespoeld, het genre schrijversbiografie oververtegenwoordigd is. Op zich is dat niet vreemd, aangezien biografen doorgaans boekenwurmen zijn en schrijvers dikwijls een overvloed aan schriftelijk materiaal nalaten.

Wel is het natuurlijk zo dat op zeker moment over vrijwel alle beroemde en/of belangrijke schrijvers al een biografie is verschenen, zodat er ook veel boeken verschijnen over auteurs die nooit zijn doorgedrongen tot de “eredivisie” van de Nederlandstalige literatuur. Jo Otten, Jacques Gans, Louis Lehmann, Jef Last – je bent niet per definitie een cultuurbarbaar als je nog nooit van hen gehoord hebt, maar er zijn wel kloeke, doorwrochte biografieën van hen verschenen.

Ook Martien Beversluis (1894-1966) was zo’n auteur bij wiens naam de gemiddelde eenentwintigste-eeuwse lezer niet onmiddellijk roept: “O ja, natuurlijk, dat werd echt tijd dat er over hem een biografie verscheen.” En toch heeft Lo van Driel (1944), die eerder biografieën van J.H. van Dale (de man van het woordenboek) en de dichter Jan H. Eekhout schreef, een omvangrijk en zeer gedegen boek over hem geschreven.

Veel van Van Driels boeken gaan over Zeeuwse figuren of onderwerpen, en daarnaast is hij sterk gefascineerd door cultuurdragers die tijdens de oorlog collaboreerden met de Duitsers. Zo schreef hij onder meer Cultuur wordt Kultuur. Culturele collaboratie in Zeeland (2018). In zijn biografie van de dichter Jan H. Eekhout combineerde hij deze interesses, en dat geldt ook voor de levensbeschrijving van Martien Beversluis.

Beversluis was geen geboren Zeeuw, maar verhuisde eind jaren 1930 naar Veere, waar hij enkele jaren later benoemd werd tot waarnemend burgemeester van dat stadje en het dorp Vrouwenpolder. Op het eerste gezicht een opmerkelijke functie voor een dichter, maar de Duitse bezettingsautoriteiten konden in het voorjaar van 1944 niet erg kieskeurig zijn. Later beweerde Beversluis dat hij hiertoe gedwongen was, maar feit was dat hij al jaren te boek stond als een felle nationaalsocialist. Hij had zich enthousiast aangemeld voor de Kultuurkamer, was in 1941 lid geworden van de NSB en korte tijd later van de Germaansche SS, en werd hoofdredacteur van De Zeeuwsche Stroom, het provinciale NSB-blad.

Als medewerker van de gelijkgeschakelde radio en als dichter was Beversluis een hartstochtelijk propagandist voor de Nieuwe Orde. Zo publiceerde hij het gedicht ‘De Ratten’, waarin evenals in de beruchte propagandafilm Der Ewige Jude de Joden werden vergeleken met deze diersoort. En hij beperkte zich niet alleen tot deze vergelijking, maar riep ook op tot verdelging: “Die beesten, de dragers / van onheil, de knagers / Wij moeten ze vatten! / De dood aan de ratten!”

Politieke tegenstanders vergeleken Beversluis ook met een dier: de weerhaan. En daar was ook alle reden voor. Als twintiger had hij apolitieke, traditionalistische natuurpoëzie geschreven die wel een zeker vakmanschap verried, maar die door Hendrik Marsman werd getypeerd als “vlak en vervelend”, terwijl Martinus Nijhoff verzuchtte: “We zouden gaarne meer inhoud zien.” Zelfs een hem welgezinde criticus als Dirk Coster vond “het geestelijk element” in zijn poëzie zwak en was van oordeel dat Beversluis nooit verder kwam dan “vage algemeenheden”.

Zijn literaire carrière verliep heel moeizaam, maar eind jaren twintig vond hij een zeker gehoor in de vredesbeweging en de sociaaldemocratische zuil. Hij werd vaste medewerker van de omroep VARA en publiceerde bundels als Liederen van den Arbeid en Aanklacht. Zijn nogal gezwollen lyriek en ook zijn pathetische manier van declameren viel in deze kringen in goede aarde, maar net als zijn beschermheer Gerrit Jan Zwertbroek, de grote man van de VARA, kwam hij in conflict met de sociaaldemocratische partijleiding.

Terwijl de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) in reactie op de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland een meer gematigde, principieel democratische koers wilde varen, pleitten Zwertbroek en Beversluis voor een radicalere, zelfs revolutionaire koers. Beversluis zocht toenadering tot het communisme en maakte een tijdlang propaganda voor de Communistische Partij van Nederland (CPN). Critici zagen in zijn revolutionaire poëzie niets meer dan holle retoriek en een van hen merkte terecht op: “Beversluis’ ondeugd is zijn gemakkelijk assimilatievermogen, dat hem overal bruikbaar en ten slotte onbruikbaar maakt.”

Na een tijdje verruilde Beversluis het communisme voor het christendom, terwijl hij ondertussen steeds meer contacten kreeg in fascistische kring. Eind 1939 sloot hij zich aan bij het katholiek-fascistische Zwart Front, dat zich kort daarna omdoopte tot Nationaal Front. Toen tijdens de bezetting deze club weinig perspectief leek te bieden, trad Beversluis toe tot de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) van Mussert, die hij nog slechts enkele jaren daarvoor had aangevallen wegens diens antisemitisme.

Na de oorlog kwam Beversluis er als collaborateur vrij genadig vanaf en bekeerde hij zich tot de antroposofie. Als literator bleef hij een marginale figuur, wat volgens hem volledig aan anderen lag en uiteraard niets te maken had met zijn kwaliteiten.

Volgens de flaptekst vraagt biograaf Van Driel zich in dit boek af “wat [iemand] beweegt om zijn jas te keren naar de wind die waait”. Volgens hem kwam dit bij Beversluis deels voort uit opportunisme, maar vooral doordat “hij was wie hij was’” Uit het boek blijkt duidelijk dat hij een zoeker was, iemand met een vaag idealisme maar die vooral zichzelf heel belangrijk en getalenteerd vond, en die zich daardoor voortdurend overschatte. Bij de onvermijdelijke kritiek en tegenslag dook hij altijd weg in de slachtofferrol, waarbij hij glashard kon liegen. Een kennis noemde hem ooit terecht een man “zonder scrupules en met een rekverband om zijn opportunistisch geweten”.

Al met al is het een behoorlijk treurig portret dat Van Driel van Beversluis schetst, en ieder geval deze lezer begon zich af te vragen waarom we eigenlijk alles zouden willen weten van zijn privéleven, zijn moeizame relaties met uitgevers, en zijn weerzinwekkende politieke gezwalk. Bovendien beschrijft Van Driel wel Beversluis’ politieke dwaalwegen wel, maar blijft hij bij de duiding ervan steken in ’s mans weinig frisse persoonlijkheid. Maar is er dan geen enkel verband tussen zijn overdreven natuurlyriek en romantische gezwijmel, zijn aanvankelijke keuze voor het revolutionaire socialisme en vervolgens voor het fascisme?

Er bestaat een uitgebreide literatuur over lieden die in de jaren 1930 en 1940 het ene extremisme moeiteloos verruilden voor het andere extremisme en er zijn verschillende theorieën hoe men dit zou kunnen verklaren. Het is heel jammer dat Van Driel daar niet op ingaat.

Lo van Driel, Het ongerijmde leven van Martien Beversluis, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2022, 400 p.

• Biografie
• Fascisme
• Martien Beversluis