geschiedenis recensie

In ‘Machineman’ vertelt Sandra Langereis het verhaal van de Fries die zijn eigen heelal schiep

Achttiende-eeuwer Eise Eisinga was niet alleen een briljante astronoom die in zijn slaapkamer een planetarium bouwde dat nog altijd perfect werkt én toeristen naar Franeker lokt. Uit zijn biografie blijkt dat hij ook een Friese patriot, een volksverheffer en een succesvolle ondernemer was. Ooit ging zelfs een koning voor hem op de knieën.

Aan de buitenkant is het een charmant maar niet opzienbarend historisch pandje, het voormalige woonhuis van Eise Eisinga, op nummer drie van de straat in het Friese stadje Franeker die naar hem is genoemd. Er is een museum in gevestigd, het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium, “het oudste nog werkende planetarium ter wereld”, vermeldt de website trots. Het is ook een wereldberoemd planetarium: in 2023 kwam het op de werelderfgoedlijst van de UNESCO te staan. Tussen 1774 en 1781 werd het gebouwd door de amateurastronoom Eise Eisinga (1744-1828). Ook een deel van het bedrijf waarmee Eisinga de kost verdiende, een wolkammerij, is bewaard gebleven.

Dat “koninklijk” in de naam is pikant, want Eisinga had het niet zo op de Oranjes, hij was een overtuigd patriot (zo heetten de revolutionairen die tussen 1780 en 1800 de macht van stadhouders van het Huis van Oranje wilden breken). Maar ja, de eerste koning van Oranje, Willem I, kocht in 1825 het toen al beroemde planetarium aan voor de Nederlandse staat. Eisinga, op dat moment boven de tachtig, besefte dat dit het voortbestaan van zijn levenswerk zou garanderen. Heel scheutig was de staat daarna niet: Eisinga’s nazaten deden onbezoldigd de rondleidingen voor bezoekers, en moesten een tijdlang zelfs huur betalen aan de staat.

Eisinga’s planetarium overleefde de eeuwen, en hóé: nog altijd stromen de bezoekers dagelijks binnen. Ook in onze hoogtechnologische tijd is het een spectaculair uitje voor gezinnen. Op de bovenste verdieping, waar Eisinga en zijn vrouw Pietje in de bedstee sliepen, verfde Eisinga het plafond hemelsblauw. Hij bouwde daaronder een maquette, een perfecte nabootsing van het heelal, met bewegende houten tandwielen en zes bollen die de toen bekende planeten representeerden; de planeten bewogen om de zon op precies de juiste schaal, en met dezelfde snelheid als in werkelijkheid. Zó werkt het zonnestelsel, ziet de kijker meteen.

Adembenemend, dit perfecte, eeuwig bewegende schaalmodel van het heelal. Eisinga’s planetarium was een wetenschappelijke prestatie van formaat; geen astronoom in zijn tijd deed dit hem na. Ongelooflijk dat dit alles was bedacht, berekend en gebouwd door één, niet universitair geschoolde man – met een beetje hulp van zijn vader en oudste zoon.

Sandra Langereis, die de biografie Machineman. De tijden van Eise Eisinga publiceerde, is een ervaren en gelauwerde biograaf. Van huis uit is ze historicus gespecialiseerd in de renaissance en ze publiceerde eerder biografieën van de Antwerpse drukker Christoffel Plantijn en de “dwarsdenker” Erasmus; dat laatste boek werd bekroond met de Libris Geschiedenis Prijs. Eind 2024 ontving Langereis de De la Courtprijs van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) voor haar oeuvre.  

Met haar boek over Eisinga maakt Langereis een sprong van drie eeuwen, naar de laatste jaren van de Verlichting, een periode die in Nederland ook de bloeitijd was van de patriottische beweging. Die beleefde haar glorietijd in de kortstondige Bataafse Republiek (1795-1806): koning Willem V was ten val gebracht, de macht van de prinsgezinden – aanhangers van de stadhouder, en daarmee van de werkelijke machthebber: de Spaanse koning – was gebroken en de patriotten – burgers, niet van adel – namen het bestuur over.

Deze periode, schrijft Langereis in haar nawoord, interesseert haar al sinds haar studietijd; in de negentiende- en twintigste-eeuwse politieke geschiedschrijving komt ze er bekaaid van af en wordt steevast het perspectief van de prinsgezinden gekozen. Pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw kantelde volgens Langereis dat perspectief. De patriotten vormden een emancipatiebeweging, en maakte een begin met de parlementaire democratie; de grondgedachte was dat elk mens vrij wordt geboren en dat alle mensen gelijk zijn. Zelfs vrouwen hadden stemrecht, of toch alleenstaande vrouwen en kostwinners. Die prille democratie werd de nek omgedraaid toen de Oranjes de macht heroverden.

In Machineman is de hoofdpersoon Eise Eisinga evenzeer een Friese patriot als een briljante astronoom én een succesvolle handelaar in gekamde wol. Niet voor niets begint Langereis haar verhaal op 10 januari van het jaar 1795, ofwel het jaar 1 in de nieuwe jaartelling die de revolutionairen hadden ingesteld om te breken met het verleden. Het was het eerste jaar van de Bataafse vrijheid. De Friese patriotten, onder wie dus Eisinga, vierden de overwinning uitbundig en stelden een “Verklaring van de Rechten van Mens en Burger” op. Ook burgers konden nu bestuurlijke ambten vervullen en dat deed Eisinga volop. Vóór de Bataafse Republiek was hij als vrijwilliger actief voor de stad en daarna werd hij bestuurder; hij richtte zich op de armenzorg en het onderwijs – een echte volksverheffer.

Na het hoofdstuk over de jaren rond 1795 gaat Langereis terug in de tijd en beschrijft ze levendig Eisinga’s jeugd, zijn werk als wolkammer in het bedrijf van zijn vader, zijn huwelijk en vaderschap en zijn rebelse jaren. Toen de prinsgezinden in 1787 de overhand kregen moest hij vluchten; hij liet zijn vrouw en zonen achter en leefde in ballingschap, in Duitsland en later in Groningen; tijdens zijn afwezigheid zou zijn vrouw Pietje overlijden. In 1791 kregen de prinsgezinden Eisinga toch te pakken en werd hij gevangengezet. In het overwinningsjaar 1795 kon hij terugkeren naar Franeker.   

Langereis had dit keer niet zo veel persoonlijke documenten als bij Erasmus, die een verwoed briefschrijver was. Er was wat correspondentie, vooral zakelijk, en een portret dat Eisinga over zichzelf had geschreven. Bij het spitten in archieven vond Langereis nuttige informatie: belastingdocumenten, de boedelinventaris van Eisinga’s ouderlijke huis, zakelijke correspondentie van de wolkammerij. Daarmee geeft ze een beeld van het gezin en de gemeenschap waarin Eisinga opgroeide, in het dorp Dronrijp. Zijn ouders waren hardwerkende ambachtsmensen, die konden lezen en schrijven en redelijk goed verdienden; de wolkammerij was een lucratieve bedrijfstak. Langereis beschrijft ze als sociale “strebers” die goed onderwijs en culturele ontwikkeling voor hun kinderen wensten. De vader bouwde zelf een klavecimbel voor het gezin. De slimme Eise ging niet naar de universiteit, maar zijn ouders deden hem wel op rekenles bij een gerenommeerde leraar.

Langereis’ biografieën zijn niet louter intellectuele portretten. Zij is ook geboeid door de praktische kant van het bestaan: hoe betaalden haar hoofdpersonen hun rekeningen, hun boodschappen? Hoe runden ze hun bedrijf financieel?  Haar hoofdpersoon was nu, hoewel geniaal, eerder een doener dan een denker, iemand die dingen máákte. Langereis’ hart ligt voelbaar bij mensen met een ambacht. Ze draagt deze biografie op aan haar vader Wout, “die in Amsterdam-Noord op de Ambachtsschool zat (…) en langer dan dertig jaar als technisch onderhoudsmonteur werkte in het ondergrondse ketelhuis van Ziekenhuis Amsterdam-Noord”, terwijl hij voor zijn vrouw “de Miele-bovenlader aan de praat hield”.

Langereis is een verteller die haar standpunten niet aan de lezer opdringt, maar helemaal afzijdig houdt ze zich niet. Ze beschrijft bijvoorbeeld hoe de aristocraat Jacob van Lennep als student een bezoek brengt aan het planetarium. Hij is onder de indruk, maar schrijft denigrerend: “De maker toonde mij alles alsof hij in een kermisspel was, zonder dat hij er iets van af leek te weten.”  Langereis schrijft dat ze hoopt dat Eisinga niet dagelijks “zulke hooghartige heertjes” op bezoek kreeg. Ook beschrijft ze met merkbaar plezier hoe koning Willem I, op bezoek in het planetarium, op zijn knieën door het binnenwerk van de klok kruipt. Eisinga licht hem bij met een kaars; Zijne Majesteit kroop voor hem!

Mooi is ook hoe Langereis toont dat het christelijke geloof Eisinga geenszins in de weg zat bij zijn wetenschappelijke onderzoek en zijn ontdekkingen over het heelal. Voor hem bleef God de Grote Klokkenbouwer die zijn schepping vernuftig in elkaar had gezet, opdat er harmonie zou heersen in het heelal. Eisinga kon zijn tijdgenoten geruststellen: het einde ter tijden was, anders dan onheilsprofeten beweerden, niet nabij. De prachtige, perfect werkende hemelklok zou altijd doortikken.

Sandra Langereis, Machineman. De tijden van Eise Eisinga, De Bezige Bij, Amsterdam, 2024, 368 p.

• achttiende eeuw
• Biografie
• eise eisinga