Maarten Vanden Eynde: een archeoloog uit de toekomst

Wat laten we achter op onze planeet? Dat vraagt kunstenaar Maarten Vanden Eynde zich telkens weer af. Zonder iemand rechtstreeks te beschuldigen, geven zijn werken je het gevoel dat er iets grondig misloopt op aarde. Digging up the Future (Gravend naar de toekomst), zijn eerste overzichtstentoonstelling, was eind 2021, begin 2022 te zien in Oostende en loopt nu van 10 juni tot 30 oktober in Mulhouse onder de titel Exhumer le futur.

Nog voor we het Oostendse Mu.ZEE binnenlopen, wacht het eerste werk van Maarten Vanden Eynde (1977) ons al op: twee grote ronde bakstenen. Een groep schoolkinderen staat er enthousiast en met vragende blikken omheen. Want waarom ligt er een kunstwerk buiten het museum? En hebben bakstenen normaal geen andere vorm? Die keiachtige vorm is precies waarmee Vanden Eynde speelt in Brick Era (2013). Overal op onze planeet zijn er natuurlijke stenen en toch moest de mens er nog twee aan toevoegen: baksteen en beton, twee gesteentes zijn die niet meer weg te denken zijn uit onze omgeving.

Graven in de tijd

Door het stenenspoor te volgen, bereiken we vanzelf de overzichtstentoonstelling van Maarten Vanden Eynde. De kunstenaar, die opgroeide in Leuven, voelt zich in vele landen thuis. Hij studeerde af in de Vrije Kunsten aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam in 2000, nam deel aan de Mountain School of Arts in Los Angeles in 2006 en woont ondertussen afwisselend in Brussel en het Franse dorpje Saint-Mihiel. Daarnaast promoveert hij van 2020 tot 2023 aan de Universiteit van Bergen in Noorwegen met zijn onderzoeksproject Ars Memoriae: The Art to Remember.

Wat hem vooral interesseert, is de geologische laag die wij achterlaten voor toekomstige generaties. Tijdens elk tijdperk vormen zich immers nieuwe sedimentlagen. Voor het huidige antropoceen, of het geologische tijdperk van de mens, zal dat niet anders zijn. Maar alles wijst erop dat we geen rijke humus nalaten voor de toekomst.

Via verschillende disciplines – van beelden, installaties tot schilderijen en fotografie – ontrafelt Vanden Eynde het proces en de gevolgen van ons economische groeimodel. Hij focust daarbij op de materialen die ons omringen: waar komen ze vandaan, hoe zijn ze gewonnen, getransporteerd, getransformeerd, en vooral, wat blijft ervan over nadat ze zijn afgedankt?

Twintig jaar beweging

Al twee decennia bouwt Maarten Vanden Eynde zo aan een indringend oeuvre dat veel zegt over de ecologische en politieke impact van de homo sapiens sapiens. Precies daarom verwelkomen curatoren Katerina Gregos en Ilse Roosens de kunstenaar in Mu.ZEE voor zijn Digging up the Future (Gravend naar de toekomst) eerste retrospectieve met werk vanaf 2000 tot nu.

Parallel met Vanden Eyndes interdisciplinaire benadering is de audiogids ingesproken door experts uit verschillende domeinen, van klimatoloog Frank Raes tot mensenrechtenexpert Naima Charkaoui. Maar wat heel inzichtelijk had kunnen zijn, blijft vaak hangen in een abstracte uitleg.

Wel interessant zijn de kunstwerken zelf die ons meenemen door een periode die een enorme technologische boost meemaakt, maar die ook geteisterd wordt door opeenvolgende sociale, economische en ecologische crisissen. Met een tijdperk dat zo gericht is op vooruitgang rijst onvermijdelijk de vraag: wat is er nu verbeterd? Het verlies van biodiversiteit, de eindigheid van grondstoffen en de overvloed aan afval zijn alvast geen antwoorden op die vraag.

Plasticsoep

Als er iets van deze tijd hardnekkig zal blijven woekeren, dan is het plastic. Een van de eerste en omvangrijkste sculpturen in de expositie is Plastic Reef (2008-2013), een groeiende installatie gesmolten plastic uit de vijf grote oceanen. In 1997 ontdekte kapitein Charles Moore een enorme plastic afvalberg in de Stille Oceaan, drie keer zo groot als Frankrijk. Van hem kreeg Vanden Eynde zijn eerste stalen plastic. Hij smolt ze in zijn atelier en ontdekte tot zijn verbazing dat ze de vorm aannamen van een natuurlijk koraalrif.

In de jaren die volgden, voer de kunstenaar samen met mariene onderzoekers de zeeën af. Het resultaat van die plasticsoep is een kleurrijk, aantrekkelijk rif dat tegelijk een dystopische realiteit oproept. Niet toevallig ontdekten wetenschappers in 2015 dat koraal zichzelf vergiftigt als gevolg van de microplastics die het binnenkrijgt.

Samen met het toenemende bewustzijn van plasticvervuiling komt het besef dat plastic ons zal overleven. Mogelijk wordt het zelfs een van de laatste overblijfsels van het menselijke bestaan. Van die oneindige plasticberg is het levensgrote schaakbord Check Mate (2018-…) zowel de getuige als de schuldeiser. Jaarlijks produceren we miljarden plastic bolletjes. Als we zo doorgaan zal er in 2050 meer plastic dan vis zijn in de zee. Het schaakbord beeldt die oneindige groei goed af: in het eerste vak van het schaakbord ligt een minibolletje, in het volgende vak zijn dat er twee, en na vier, acht, twaalf is het al snel een enorme hoop. Elke keer dat Vanden Eynde zijn werk tentoonstelt, blijft het schaakbord exponentieel groeien.

Hier met het goud

De laatste jaren doet Maarten Vanden Eynde vooral onderzoek naar de trans-Atlantische handel van kostbare grondstoffen. Rubber, olie, ivoor, koper, kobalt, katoen, lithium en uranium hebben een niet te onderschatten invloed op de evolutie van de mensheid, het ontstaan van naties en de ongelijke economie.

Een illustratief werk is Ils ont partagé le monde (2017), een kleurrijk rad van fortuin dat Vanden Eynde samen met de Congolese kunstenaar Musasa maakte. Elke wig van het rad beeldt een van de negen natuurschatten af die vanuit Congo worden geëxporteerd naar de rest van wereld, zoals het uranium dat voor de atoombom zorgde, het koper dat in de wapenindustrie wordt gebruikt en mineralen die essentieel zijn voor de IT-sector.

Zoals de titel doet vermoeden is het werk ook een verwijzing naar de conferentie van Berlijn van 1884, waar Europa en Amerika het Afrikaanse continent en de bijbehorende rijkdommen verdeelden. Het is een waarschuwing om niet koppig vast te houden aan materiële zaken, want die honger zal ons kapotmaken.

Oerdwaze mens

Om mensen aan te sporen tot verandering moet je hen niet bang maken maar hun interesse wekken. Dat heeft Maarten Vanden Eynde goed begrepen. Hij wijst niet met de vinger, maar laat ons zelf tot de conclusie komen dat we niet goed bezig zijn. Zijn intrigerende en vaak impliciete werken roepen dan ook geen onheilspellend doemdenken op, maar vooral nieuwsgierigheid.

Zelfs de Homo Stupidus Stupidus (2008) ziet er niet meteen een akelig skelet uit. Achteraf blijkt wel dat het een echt menselijk geraamte is dat uit elkaar gehaald is en weer in elkaar gezet, met het heiligbeen in de mond. De mens die zich in zijn Latijnse naam dubbel verstandig noemt en een tijdperk zijn naam laat dragen, is hoogmoedig. En toonde het verleden niet dat hoogmoed juist vaak een synoniem is voor dwaasheid?

Vanden Eyndes werk confronteert ons in ieder geval met het toekomstperspectief van waaruit men zal terugkijken op een soort die haar eigen ondergang in gang zette. Of is de homo sapiens sapiens verstandig genoeg om die laatste nipte bocht te nemen?

Maarten Vanden Eynde, Digging up the Future (Gravend naar de toekomst), van 4 september 2021 en met 16 januari 2022 in Mu.ZEE in Oostende. Van 10 juni tot 30 oktober 2022 in La Kunsthalle Mulhouse in Frankrijk onder de titel Exhumer le futur. De catalogus (NL/FR/EN) is verschenen bij Mercatorfonds.

Website Mu.ZEE | Website Maarten Vanden Eynde | Website Kunsthalle Mulhouse