literatuur

De schrijver die het taboe op krankzinnigheid doorbrak: Maarten Biesheuvel (1939-2020)

In Leiden is op 30 juli 2020 de Nederlandse en manisch-depressieve auteur Maarten Biesheuvel (81) overleden. Hij was een van de bijzonderste schrijvers van Nederland. Met zijn openhartige verhalen over zijn eigen waanbeelden en existentiële angsten gold hij als een wegbereider van de psychiatrie in de literatuur. Herlees hier ons portret van Biesheuvel uit 2019 toen hij tachtig werd.

Tot mijn zesentwintigste was ik een gelukkig man en toen ben ik in het gekkenhuis beland. Vader, ik ben nu al achtentwintig jaar ziek, ik hoor niet in de maatschappij en ik hoor niet op mijn studeerkamer, dat wil zeggen, ik voel mij nergens thuis. Reizen kan ik niet. De laatste tijd kan ik niet meer lezen (…) Tegenwoordig ben ik alleen nog maar een aanhangsel van Eva. (…) Het zou voor mij zo mooi zijn als ik de werkelijkheid weer eens een beetje kon zien zoals ik hem als kind zag. Ik was vaak blij en monter, tegenwoordig ben ik altijd licht wanhopig. Pa, ik voel me schuldig omdat ik geen plezier heb. Vader, uw zoon gaat te gronde en ik zal nooit meer opstaan.

Dat schreef Maarten Biesheuvel in ‘Brief aan mijn vader’, een van zijn meest hartverscheurende verhalen. Zes jaar geleden, toen een gelijknamige bloemlezing van zijn werk verscheen, las Biesheuvel het verhaal voor in een reprise van het boekenprogramma Hier is… Adriaan van Dis.

Biesheuvel heeft zowat alle belangrijke literaire prijzen gewonnen, met de P.C. Hooft-prijs als hoogtepunt. Die kreeg hij in 2007 voor zijn verhalen “die het autobiografische en het fantastische op een zo wonderbaarlijke manier met elkaar vermengen” en waarmee hij “een unieke en onverwisselbare bijdrage aan de Nederlandse literatuur” heeft geleverd. In 2014 werd er een prijs naar hem vernoemd: de J.M.A. Biesheuvel-prijs voor het beste korte verhaal, het genre waarin hij excelleert.

Zelfportret

Biesheuvels tachtigste verjaardag wordt in Nederland uitgebreid gevierd. In zijn geboorteplaats Schiedam is er in de bibliotheek een tentoonstelling over zijn werk en leven.

De eveneens in Schiedam gevestigde uitgeverij Scriptum publiceert vandaag de bundel Een Schiedamse jongen. Daarin zijn Biesheuvels verhalen waarin zijn geboortestad een rol speelt verzameld en op biografische volgorde gezet. Een zelfportret van de schrijver als jongeman dus.

Ook vandaag lanceert de VPRO ‘Het beste van Biesheuvel’, een twintigdelige podcastserie met twee keer per week Biesheuvel-verhalen uit het radioarchief.

Onlangs was in het NPO Radio 1-programma Radio Doc al Sunny Home te horen, een radiodocumentaire van filmmaker Jan Louter over Maarten Biesheuvel. In 1991 maakte Louter voor de VPRO de film De angstkunstenaar over Biesheuvel, en Louter is de schrijver sindsdien altijd blijven volgen. Door de jaren heen bleef hij opnamen maken van Maarten en zijn vrouw, steun en toeverlaat Eva Gütlich (1938-2018), die veelvuldig in zijn werk voorkomt.

Sunny Home kun je hier herbeluisteren.

Verhalen uit het gekkenhuis

In 2018 nog verscheen bij uitgeverij Brooklyn een heruitgave van een van Biesheuvels bekendste titels, Verhalen uit het gekkenhuis. Hij kwam daarover praten in De wereld draait door, toen nog in het gezelschap van zijn Eva. Bekijk het fragment hier.

Op de website van het Literatuurmuseum in Den Haag verscheen een mooie beschouwing over Biesheuvel. En ook in ons archief (12.000 artikelen and counting) vind je heel wat terug over Maarten Biesheuvel. Hier vind je een overzicht.

Geen vaste grond onder de voeten

In het recentste artikel, uit 2013, toen de bloemlezing Brief aan mijn vader verscheen, karakteriseerde Cyrille Offermans de schrijver als volgt:

De verhalen van Maarten Biesheuvel danken hun kracht aan hun ongedwongenheid, de volstrekte afwezigheid van poeha, de quasi-gezellige, licht archaïserende, jongensboekachtige verteltoon en woordkeus, de abrupte absurdistische wendingen en bij dat alles, menige titel verraadt het al, een voortdurend verraderlijke ondertoon, en soms meer dan dat, van hulpeloosheid, van niet opgewassen zijn tegen het leven, van angst en zelfverwijt. De verhalen vallen haast altijd met de deur in huis, informeel en uit het eigen leven gegrepen (…) Biesheuvel weet dat we uiteindelijk geen vaste grond onder de voeten hebben, en dat kan zowel tot aangename verrassingen als tot onbeheersbare paniek leiden. En die probeert hij niet in een superieur literair spel weg te moffelen. In zijn vertellersgeestdrift struikelt hij soms van de ene zin naar de andere zonder zich iets aan te trekken van een logische opbouw of van alinea’s die daar de uiterlijke vorm van zijn. Voor Biesheuvel geldt: de toon is belangrijker dan de vorm.

Lees het stuk van Offermans hier.

• Maarten Biesheuvel