Hoe je liefde voor taal toont, volgens onze columnist Marten van der Meulen? Door ermee te spelen, klooien, goochelen en jongleren zoals William Shakespeare, Georges Perec en vertalers Guido van de Wiel en Gilbert Adair doen. Met of zonder de letter e? That’s the question.

Op 22 februari 2022 stond er iets heel bijzonders in mijn agenda: de verschijning van een nieuw boek. Die dag verscheen De wedergekeerden, Guido van de Wiels vertaling van Les Revenentes van Georges Perec. Een boek dat, ondanks het bizarre en scabreuze verhaal, eigenlijk volledig draait om taal. De wedergekeerden bevat namelijk maar één klinker: de e. Dat levert soms parels van zinnen op, zoals de volgende diepzinnige overdenking over de geslachtsdaad op pagina 107:

Seks hebben betekent creëren per se, seks en creëren betekenen hetzelfde! Het ensceneren verpest de sfeer steeds weer en de begeerte ebt er verder mee weg.

Waarom zou je dat in hemelsnaam doen? Tsja, een boek schrijven met alleen de e is een voorbeeld van een constrainte, een beperking of uitdaging. En dat was een kenmerk van de literaire stroming Oulipo, waartoe Perec behoorde. Volgelingen van die stroming probeerden de grenzen van de literatuur te verkennen door zichzelf handicaps op te leggen. Een verhaal waarin je het geslacht van de hoofdpersonen niet kent, een dialoog bestaande uit alleen interpunctie, hetzelfde verhaal 99 keer verteld met een ander stijlkenmerk. Je kunt het zo gek niet bedenken of ze deden het.

Nu ben ik al langer fan van Perec, sinds ik een paar jaar geleden de tegenhanger van zijn nieuwe boek las. In ’t Manco (een vertaling van La disparition, ook door Van de Wiel) komt de e juist helemaal niet voor. Die ontbrekende klinker heeft hier bovendien een diepe symbolische betekenis: het staat voor de afwezigheid van de Joden na de Tweede Wereldoorlog (lees het nawoord voor meer informatie).

Je zou misschien denken: met zo’n uitgangspunt gaat het meer om de vorm dan om de inhoud. Niets is echter minder waar. Zeker ’t Manco is ook qua verhaal schitterend, complex en zelfs spannend (De wedergekeerden vond ik in dat opzicht iets minder). Toch ligt de nadruk vooral op de speelsheid en vooral de kwaliteit van al die taalspelletjes in deze stroming.

Daar werd ik me nog eens van bewust toen ik kortgeleden The Penguin Book of Oulipo kocht en las. Deze Engelstalige bundel bevat een bloemlezing van Oulipo-schrijvers en schrijvers die vóór het ontstaan van de beweging op een vergelijkbare manier met taal speelden en experimenteerden (dat wordt “anticiperend plagiaat” genoemd, hoe heerlijk is dat!).

Tussen al die feestvreugd kwam ik toch weer bij Perec uit. De bloemlezing verwijst naar La disparition en bevat een e-loze hertaling van ‘The Raven’ (door Gilbert Adair), het beroemde gedicht van Edgar Allan Poe. Dat gedicht staat niet in de originele Franse versie van La disparition, want iedere vertaler van Perecs roman hertaalt gedichten uit de doeltaal, in dit geval Engels. (De Nederlandse versie bevat overigens een geweldige hertaling van ‘Herinnering aan Holland’ van Hendrik Marsman. Dat is ‘Droom van Holland’ geworden, en de fameuze eerste zin “Denkend aan Holland” is veranderd in “Dacht ik aan Holland”.)

Maar dan ‘The Raven’. Alleen al de titel gaat natuurlijk niet: daar staan twee e’s in. Dat wordt dan ‘Black Bird’. Wat volgt, is min of meer precies de lijn van het originele gedicht, maar dan zonder e. De iconische zin “quoth the Raven ‘Nevermore’” is veranderd in “quoth that Black Bird ‘Not Again’”. Pas in de laatste zinnen wijkt de vertaler af van het origineel. Hij reflecteert daar op wat hij eigenlijk aan het doen is. Nog steeds zonder e:

But it cannot stop from gazing for it truly finds amazing
That, by artful paraphrasing, I such rhyming can sustain
Notwithstanding my lost symbol I such rhyming can sustain
Though I shan’t try it again!

Dit is geen taalspel van de bovenste plank: dit verheft zich vér daarboven. Het is kunst waar ik alleen maar met open mond een diepe buiging voor kan doen. Dat Perec zoiets doet, is al waanzin. Dat je dit weet te hertalen, mét de inhoud min of meer intact én het metrum én het rijm én de iconische oneliners getuigt van een genialiteit die de krankzinnigheid nadert. En dan nog dat metacommentaar aan het eind, waarin de vertaler opeens zijn eigen spel ten tonele brengt.

William Shakespeare © Wikimedia Commons

Het doet denken aan shakespeareaanse regels waarin hij plotseling refereert aan het feit dat het om toneel gaat. Zoals “if we shadows have offended” aan het eind van A Midsummer Night’s Dream (de schaduwen zijn geesten, maar ook toneelspelers, afspiegelingen van echte mensen). Nog mooier is in deze categorie “from forth the loins of these two foes” aan het begin van Romeo and Juliet. Loins betekent eigenlijk lendenen, maar lines (het woord voor regels) werd in de tijd van Shakespeare hetzelfde uitgesproken. “Uit de regels van deze twee vijanden” dus. Schitterend, en Perec en zijn vertalers doen dat ook nog eens zonder de e!

Georges Perec © Wikimedia Commons

Het komt misschien elitair over dat ik over Shakespeare begin, maar als anglist heb ik al die stukken gelezen, verslonden, van buiten geleerd. Shakespeare ís een van de grootste schrijvers, en zelf een taalkunstenaar pur sang. Daar komt bij: deze vertalingen van Perec, de pure, absolute, ijzingwekkende kwaliteit ervan, die heb ik eerder alleen meegemaakt bij Shakespeare-uitvoeringen in The Globe in Londen. Drie keer ben ik daar geweest, drie uitvoeringen die in mijn top vijf mooiste kunstbelevingen staan. Het oeuvre van Perec, in het bijzonder ’t Manco, staat daar ook in.

Voor al die mensen die geen taalvariatie dulden, geen Engels, geen straattaal, omdat ze zeggen van taal te houden: dít is hoe liefde voor taal eruitziet. Rek het op, dwing het in nieuwe vormen, speel, klooi, goochel, jongleer ermee. Laat taal leven. Doe je dat, dan worden je stoutste taaldromen overtroffen. Als ik een raaf was zou ik zeggen: forever more!