de franse nederlanden, kunst

‘Louise vertelt’: een kunsthistorische wandeling door Ieper met Louise De Hem als gids

Naar aanleiding van de honderdste sterfdag van kunstschilder Louise De Hem (1866-1922) heeft Ieper een gegidst wandelparcours uitgestippeld: ‘Louise vertelt’. Louise De Hem neemt je in haar geboortestad mee langs negen plekken die voor haar van bijzondere betekenis waren. Daarbij ontdek je de schilderijen en pasteltekeningen van deze begaafde kunstenares.

Gewapend met een wandelkaartje van de Ieperse toeristische dienst of met de ErfgoedApp
kun je vijf kilometer lang in de voetsporen treden van portretschilderes en pastelliste Louise De Hem. De app is ludiek opgevat en Nederlandstalig. Katelijne Vanbeselaere, voormalige stem van de populaire zender Radio 2, spreekt in de rol van Louise de teksten in. Door de QR-codes op een bordje bij de kunstwerken te scannen hoor je Louise vertellen over haar leven en uitleg geven bij haar kunstwerken en het ontstaan ervan. Tegelijk duik je de negentiende-eeuw in, dankzij historische anekdotes over bijvoorbeeld de rol van de vrouw in de toenmalige kunstscene of de plaats van religie in de samenleving.

De negen locaties zijn niet zomaar gekozen. Het Yper Museum selecteerde ze zorgvuldig – vanwege hun band met de portrettiste en haar werk. Je houdt bijvoorbeeld halt in de straat waar ze haar atelier had, en ontdekt doeken die een rechtstreekse link hebben met de omgeving. Op die manier brengt het Stedelijk Museum toeristen én Ieperlingen in contact met een collectie die wel uitzonderlijk mag heten, zeker als we weten hoe weinig musea kunnen bogen op zo’n omvangrijk oeuvre van een kunstenares.

De app geeft de wandeling een modern tintje: ze werkt interactief, met quizvragen, foto’s van toen, afbeeldingen van kunstwerken – zowel kinderen als verstokte kunsthistorici kunnen er hun voordeel mee doen.

Louise De Hem neemt je op sleeptouw langs de vesten en straatjes van de middeleeuwse stadskern en laat je met een nieuwe blik naar Ieper kijken. Je wordt ondergedompeld in de negentiende eeuw, onder meer met soundscapes, zoals het geratel van hoeven op de kasseien van de versterkte stad.

De wandeling start op de Grote Markt, bij het Nieuwerck, het bijgebouw van de statige Lakenhalen, waar tegenwoordig het Yper Museum is gevestigd. Het is een symbolisch vertrekpunt: in dit gebouw begon De Hems carrière. Als beloftevolle, pas achttienjarige kunstenares stelde ze hier voor het eerst De oesters tentoon, een olieverfschilderij dat ook tot de Salon de Spa werd toegelaten.

Opleiding in Parijs

De volgende halte is het Vleeshuis. In 1858 vond het Stedelijk Museum een onderkomen op de eerste verdieping van dit pand. Het Vleeshuis is tijdens de Eerste Wereldoorlog verwoest, net als een groot deel van de stad en het werk van De Hem. Alleen de werken in het stadhuis overleefden het conflict. Na de Wapenstilstand moest de stad van de grond af opnieuw worden opgebouwd. De restauratie van het Vleeshuis nam pas in 1927 een aanvang. In datzelfde jaar stierf Hélène Ceriez-De Hem, Louises zus en erfgename. Na het overlijden van de man van haar zus, Théodore Ceriez, in 1904, had Louise De Hem in het levensonderhoud van haar zus voorzien. Door haar tientallen werken en schetsen te schenken, had ze ervoor gezorgd dat haar zus niet in armoede verviel. Dankzij Florimond Lambin, uitvoerder van Hélènes testament, gingen talrijke schilderijen en pasteltekeningen nu naar de stad Ieper. Hij deed ook schenkingen met het oog op de oprichting van een museum voor Louise De Hem en het instellen van een prijs met haar naam. Toen twee jaar later het museum in het Vleeshuis voor het eerst sinds de oorlog weer openging, werden twee kamers aan Louise De Hem gewijd. De schenkingen van Hélène en later van Florimond Lambin zijn op zich al goed voor zesenzestig van de negentig collectiestukken. Sommige hebben een persoonlijke inslag: portretten van haar zus en haar moeder.

Terwijl je in dit historisch rijke pand je ogen de kost geeft, krijg je van Louise te horen op welke moeilijkheden ze als vrouw botste in een pure mannenwereld, en welke financiële steun ze van haar geboortestad mocht ontvangen. In 1887, twee jaar na haar eerste tentoonstelling, verleende Ieper haar een beurs waarmee ze naar Parijs kon. Ze studeerde er aan privéscholen, onder meer de Académie Julian en in het atelier van de Belgische schilder Alfred Stevens – vrouwen hadden toen nog geen toegang tot het officiële kunstonderwijs. In Frankrijk leerde Stevens haar de pasteltechniek kennen, die haar lievelingstechniek bleef. Tijdens haar leven nam Louise De Hem deel aan tal van tentoonstellingen voor vrouwelijke artiesten. Toch sleepte ze in 1904 met De Japanse pop de gouden medaille van het Salon de Paris in de wacht, op dat moment ongetwijfeld met stip het meest prestigieuze salon.

Begaafde portrettiste

Op Louises wenken beland je in de Boterstraat, ter hoogte van nummer 31, waar ze vanaf haar terugkeer uit Frankrijk, in 1892, haar atelier had. Ze deelde dat atelier met haar schoonbroer en kunstschilder Théodore Ceriez, die ook directeur was van de Ieperse Academie. Hij bracht haar de liefde voor de schilderkunst bij en hielp haar talent tot ontwikkeling te brengen. Met de app krijg je foto’s van haar Ieperse atelier te zien, en ook van haar latere atelier, in haar art-nouveauwoning in Vorst. Daarna stuurt Louise je door het Le Touquetpark en over een aangenaam pad langs het water.

De volgende vier plekken getuigen van De Hems succes als portrettiste, vooral in hogere kringen, waar de macht berustte: kloosterzusters, militairen, burgemeesters. Opdrachtportretten vormen het gros van haar oeuvre. Maar ondanks haar populariteit bij de burgerij bracht ze ook weleens armoede en sociaal onrecht in beeld.

Inmiddels troont Louise je mee naar ’t Zaalhof, waar begin negentiende eeuw een befaamde internationale ruiterijschool gevestigd was. Cavaleristen uit de hele wereld kwamen zich hier bekwamen. Vaak wemelde het plein van officiers in gala-uniform. Je bewondert het portret van een jonge officier, en niet een van de minsten, want hij werd militair attaché in Washington.

Verderop kom je bij het Sint-Jansgodhuis terecht, een voormalig godshuis, dat tot 2017 het Stedelijk Museum van Ieper huisvestte. Je maakt kennis met juffrouwe Spruytte, overste van het Sint-Jansgodshuis, een olieverfschilderij van rond 1900, toen De Hem op het hoogtepunt van haar carrière was. Het werk toont haar talent om het karakter van haar model op het doek voelbaar te maken.

Op het Dehempad, een naar haar genoemd pad dat over de middeleeuwse vesten loopt, ontdek je Louises passie voor pastel. Hoewel sommigen die techniek als bij uitstek vrouwelijk beschouwden, was ze toch erg in trek bij impressionisten (denk aan Louis-Eugène Boudin of Edgar Degas) en symbolisten (Émile-René Ménard).

Louise laat je verder wandelen tot over de Poternebrug, waarna je weer binnen de stadsmuren komt. Louise toont hier haar liefde voor de natuur, al vonden haar schilderijen en pastellen van landelijke taferelen minder bijval dan haar stillevens en portretten van de bourgeoisie.

Bij de laatste halte, in de Surmont de Volsberghestraat, genoemd naar de burgemeester van Ieper tussen 1903 en 1912, prijkt vlak tegenover de Sint-Maartenkathedraal een controversieel portretschilderij van hem uit 1899. Anders dan het portret van het koningspaar heeft dit schilderij de oorlog overleefd. Surmont is niet de enige politicus die voor De Hem poseerde; ze schilderde ook burgemeester René Colaert, een spilfiguur in de wederopbouw van de stad na de Wapenstilstand. Dat Arthur Surmont de Volsbergh een paar jaar later nogmaals een portret bij haar bestelde, ditmaal als senator, is tekenend voor het talent en het prestige waar de Ieperse kunstschilderes in haar tijd op kon rekenen. Wil je weten waarom het portret van deze politicus een controverse uitlokte? Haast je dan naar Ieper en maak de wandeling, gids Louise De Hem verklapt je alle geheimen achter haar schilderijen.

Dubbeltentoonstelling

Naast deze wandeling heeft het Yper Museum ook een tentoonstelling op touw gezet: Louise/Edith: op handen gedragen (was te zien tot 12 maart 2023). Het was een duotentoonstelling van werk van Louise De Hem en van Edith Dekyndt (°1960).

Via deze link kun je virtueel rondwandelen in de expo en schilderijen in detail bekijken.

Hoewel beide kunstenaressen ongeveer een eeuw schelen, hebben ze veel gemeen. Ze komen allebei uit Ieper, hebben in Brussel gewoond, bouwden een schitterende internationale carrière uit en hadden allebei een fascinatie voor handen en voor het verouderingsproces. Werk van de veelzijdige kunstenares Dekyndt, die onder meer video’s maakt, tekent, beeldhouwt, is te bewonderen in het MoMA in New York en in het Centre Pompidou in Parijs. Het curatorschap van de tentoonstelling (selectie van de werken, decorontwerp en inrichting) werd toevertrouwd aan elf zeventienjarige studenten schone kunsten in het kader van hun afstudeerproject – het werd dus een moderne blik op het werk van De Hem.

De wandeling ‘Louise vertelt’ biedt toeristen en Ieperlingen de kans om Ieper op een verfrissende manier te (her)ontdekken. Zorgvuldig uitgekozen plekken en werken stellen het werk van deze getalenteerde portrettiste en pasteltekenares in het licht. Met dit initiatief haalt het Yper Museum een enigszins uit de belangstelling geraakte kunstenares honderd jaar na haar dood weer voor het voetlicht.

• Edith Dekyndt
• Louise De Hem
• Louise vertelt