literatuur recensie

Wytske Versteeg gaat op zoek naar zachte, kwetsbare waarheid

Nergens heft Wytske Versteeg het vingertje, maar haar essay over de waarheid is wel degelijk moreel geladen. Om een echte samenleving te vormen, moeten mensen niet alleen in grote lijnen een beeld delen van wat waar is en wat niet. Ze moeten ook de waarheid van een ander willen begrijpen als die afwijkt van die van hen, schrijft ze in Waar. Over de kunst van het (niet) weten.

Hoe is het met waarheid gesteld in dit zogenaamde post truth tijdperk? Zijn we wel zo kritisch als we zelf graag beweren? Dat soort vragen houdt Wytske Versteeg (1983) tegen het licht in haar jongste non-fictieboek Waar. Over de kunst van het (niet) weten. Haar essay is geen filosofisch onderzoek naar waarheidsaanspraken, maar een persoonlijke verkenning van de politiek-maatschappelijke invulling ervan. In een associatief vervlochten schrijven onderzoekt ze waarheid als constellatie binnen de samenleving.

Versteeg start voorbij het relativistische standpunt dat dé waarheid niet bestaat en neemt de complexiteit van verschillende waarheidsmodi onder de loep: de wetenschappelijke waarheid, religieuze waarheid, politieke waarheid, literaire waarheid, sociale waarheid.

Waarheid mag dan wel voortdurend onder spanning staan, het is ook, zo stelt Versteeg, de onmisbare bodem onder ons gezamenlijke bestaan. Binnen een gedeeld kader hebben we nood aan een zeker vertrouwen in waarheid. Erover spreken blijkt heikel; waarheid raakt aan alles, iedereen heeft er een mening over. Precies dat noopt tot een gesprek, waarheid ontstaat pas door telkens hernieuwde beschouwing, de toevoeging van andere, frisse, geschakeerde perspectieven. Versteeg huivert dan ook van de dooddoener “dat is jouw waarheid”, die de uitnodiging tot zo’n uitwisseling botweg afwijst en gaat in Waar het gesprek met vele stemmen aan.

Actueel en urgent is haar onderwerp zeker, al is dat niet de enige reden waarom Versteeg, die naast essayist en romancier ook actief is als politicoloog, promoveerde op dit thema. Haar interesse ontstond vanuit een persoonlijke zoektocht gekoppeld aan een traumatisch verleden dat ze in deze essaybundel kort aanraakt, maar dat ze eerder, onder andere in het autobiografische Verdwijnpunt (2021), uitvoerig verkende. Als slachtoffer van misbruik ervaart Versteeg de werkelijkheid wankelend en in sterk contrast; het ene moment prachtig tot in het kleinste detail, het andere hopeloos koud en leeg: “Er is de ene waarheid of de andere, maar beide zijn ze absoluut en alomvattend.”

Versteeg omlijnt nergens scherp wat ze nu juist met waarheid bedoelt, maar dat gebrek aan precieze definiëring is betekenisvol voor haar omtrekkende methode – die toch niet zonder wetenschappelijke grond is, zoals de aanwezige vakterminologie ook aangeeft.

In Versteegs benadering is waarheid buigzaam; “de grens tussen waar en onwaar is lang niet altijd helder”, iets is zelden “gewoon waar” maar veeleer een kwestie van perspectief. De auteur is dan ook onder alles aanwezig – ze bepaalt en stuurt onze waarneming en denkbeweging zonder zichzelf daarbij expliciet naar de voorgrond te schrijven. Op dit punt verschilt haar werkwijze van andere hedendaagse essayisten; Waar presenteert een persoonlijk zoeken waarbij de nadruk ligt op de onderzochte sporen veeleer dan op het ik van de spoorzoeker.

Waar uit de titel is gerelateerd aan het woord waarnemen en afkomstig van “ware”, etymologisch betekent het “met zorg, met aandacht en opmerkzaamheid”. Hoe dikwijls zien we niet enkel datgene waarnaar we op zoek zijn en al het andere over het hoofd? Om tot een waarachtige beleving te komen, hebben we tijd en ruimte nodig, of zoals Versteeg stelt: een onbevooroordeeld “leeg luisteren”. Ze vraagt dat we ons oefenen in het bewust registreren van alle sporen die aanwezig zijn in een bepaald moment, zonder het eigen verhaal te laten beginnen, zonder de situatie zelf al te gaan invullen met onze verbeelding.

We zijn hiertoe niet altijd in staat en ook de omstandigheden zijn er niet altijd naar om situaties open en vanuit sterk verschillende invalshoeken te benaderen. Versteeg past die ontvankelijke houding overtuigend toe, ze beroept zich op bekende (de gorilla in kijk-experimenten die ongezien blijft) en minder bekende bewijsvoering, en voert ons langs sterk uiteenlopende disciplines, gaande van wetenschappelijke experimenten tot interpretaties van beeldende kunst, versregels, verhalen.

Hier en daar ontstaan er overlappingen of last Versteeg een bewuste herneming van een eerder voorbeeld in. Die herhaling helpt de lezer om grip te houden op het weidse en meanderende parcours, want het essay kent verder weinig narratieve verbanden. Beschouwingen vloeien in elkaar over en domeinen zijn onbegrensd; een wetenschappelijk onderzoek kan aanleiding zijn voor een poëtische gedachte, de etymologische ontrafeling van een woord grond voor de duiding van een kortverhaal. En ook persoonlijke getuigenissen (een workshop, een verblijf in een klooster, een wandeling met de hond, etc.) worden naadloos in het grotere geheel geschoven. 

Waar biedt een sterk genuanceerde – en dus boeiende – aanvulling op het hedendaagse debat. Nergens wordt het vingertje geheven, al is het essay wel degelijk moreel geladen. Want, zo stelt Versteeg, om echt samen te zijn moet je niet alleen in grote lijnen een beeld delen van wat waar is en wat niet, maar ook de intentie hebben om de waarheid van een ander te begrijpen als die van de jouwe afwijkt.

Ze ziet het niet somber in op dit punt, we delen meer­ dan we geneigd zijn te denken. Zo is er maar een heel klein percentage dat door de verspreiding van onwaarheden actief verdeeldheid aanwakkert. Het is veeleer het effect van polarisatie, dat het tegendeel laat uitschijnen. We zijn ook goedgeloviger dan we denken, vertrouwen veelal op wetenschap – een ironische constatering daarbij is dat niet-wetenschappers meer geloof hechten aan wetenschappelijke waarheid dan wetenschappers zelf, die laatsten zijn immers bekend met de analyse van resultaten “op strategische wijze”. Dat vertrouwen is ook gewoon nodig om samen te kunnen leven, evolutionair zijn we geneigd ons te conformeren naar de groep, zoals Versteeg aanschouwelijk maakt met megafoonman uit George Saunders’ essaybundel The Braindead Megaphone (2007). Megafoonman is die man op het feestje die de conversatie bepaalt, niet omdat hij welbespraakt is of de interessantste tussenkomsten verzorgt, maar omdat hij het luidste klinkt.

Dat we veel belang hechten aan vaste grond blijkt ook uit onze bereidheid om vurig strijd te leveren op die domeinen die raken aan “wie we zijn of mogen worden”. Ook hier wordt wetenschap wel eens “strategisch” ingezet als symbool om de eigen standpunten te verdedigen en discussies te winnen. Verder presenteert Versteeg ons de ongemakkelijke waarheid dat we al te optimistisch zijn over ons eigen kunnen; we weten immers niet wat we niet weten, alleen een radicaal ander perspectief maakt ons bewust van de eigen beperkingen. Ook weten we niet dát we niet weten, want onze beperkte kennis zorgt er juist voor dat we minder goed kunnen inschatten hoe onbekwaam we eigenlijk zijn.  

Waarheid blijft dus altijd een zoektocht. Belangrijk daarin is het onderscheid tussen ongecompliceerde “waarheid die geen pijn doet, waar je je nooit aan stoot”, denk aan de authenticiteit die marketeers graag verkopen als het ware, het echte, en waarheid van indringender makelij; waarheid als aardverschuiving, bijvoorbeeld ten gevolge van fysiek en psychisch leed. Om deze transformerende ervaring, die verandert tot in de kern en die wat “gewoon waar” leek onherroepelijk op losse schroeven zet, is het Versteeg te doen.

Als de grond eenmaal onder je voeten is weggemaaid, ben je weer ten volle kwetsbaar aanwezig in een nog niet weten. Ontredderd moet je het doen met de vertwijfeling van de beginner en ga je tastend op zoek. Het betreft een onzekere positie die de kans biedt op verwondering en uiteindelijk leidt naar een bijgesteld perspectief. “De geest van de beginner bevat vele mogelijkheden, maar die van de expert maar weinig.” Uit eigen ervaring voegt Versteeg eraan toe: “Wie zelf weinig heeft meegemaakt zal vaker invullen dan invoelen. Invoelen is altijd ook een kwestie van verbeelding, maar verbeelding is iets anders dan vrijblijvend verzinnen.”

Nuance, diepte en schakering zien vraagt om een actieve inleving, en nuance uitdragen vereist een bewuste taalbehandeling. Wie geen inspanning kan of wil leveren gaat uit van vlakke personages, stereotypes, ingesleten patronen. Verder kijken dan het eigen vertrouwde eiland vergt inzet, terwijl onze hersenen zweren bij efficiëntie en geneigd zijn onnodige inspanningen te vermijden. Versteeg verbindt onze neiging tot luie tevredenheid en een stereotiep denken aan de daad van ontmenselijking: “Wie de beoogde slachtoffers alvast abstraheert en neerzet als ondermensen, kakkerlakken of profiteurs schept categorieën waarvoor ‘opruiming’ een passende oplossing lijkt.”

Hoewel het niet altijd zo voelt, is dit essay sterk politiek van aard. Versteeg wijst dan ook expliciet op de impact van woorden, want de taal, de toon ervan “laat de waarheid zien”. Het zijn “de dichters die zorg dragen voor de woorden”, en dat doet ook Versteeg in dit zorgvuldig opgebouwde essay met vlot geschakeerde zinsbouw, gevoel voor toonzetting en ritmiek, en heldere beschrijvingen. In een aandachtig, beeldrijk en associatief redeneren maakt ze de lezer ontvankelijk voor een complex en genuanceerd waarheidsspreken. Waarheid, zo laat ze zien, is zacht en kwetsbaar, nooit gepolijst.

Wytske Versteeg, Waar. Over de kunst van het (niet) weten, Querido, Amsterdam, 2024, 232 p.

• boekrecensie
• essay
• Essayistiek
• Wytske Versteeg