literatuur column

Kunstmatige intelligentie

Toen Thomas Heerma van Voss bij Harper’s Bazaar een signalement van Het archief las, herkende hij zijn eigen roman daar niet in. De freelance digital editor had blindelings vertrouwd op ChatGPT. De reactie van het modeblad op zijn fout bestond uit nietserige oneliners. Schat iemand de waarheid nog enigszins naar waarde?

Een vriendin berichtte me dat ze mijn naam tegenkwam bij de beste vijf Nederlandse boeken van Harper’s Bazaar. Ah, het modetijdschrift? Snel mijn laptop pakken, zoeken en scrollen, en inderdaad, op die lijst stond mijn roman Het archief. Mooi zo – tot ik zag wat er over mijn boek vermeld werd.

‘Het archief volgt een jonge man die na de dood van zijn vader een archief vol documenten ontdekt, waarin hij meer leert over het leven van zijn vader. Terwijl hij door de papieren snuffelt, komt hij steeds dichter bij het ontrafelen van geheime kanten van het verleden.’

Slordige samenvattingen ben ik in de loop der jaren geregeld tegengekomen, maar dit had weinig met slordigheid te maken. Niets van deze tekst leek op mijn boek te slaan. De vader van mijn hoofdpersoon leeft nog gedurende de roman. Er is geen archief vol documenten waarin de verteller snuffelt. Er zijn geen geheime kanten van het verleden.

Ik bekeek de rest van de lijst. Over de biografie over Theo van Gogh, ‘zonder twijfel een van de beste Nederlandstalige boeken van 2024’: ‘De Bolle Gogh vertelt het verhaal van Joris, een jonge schilder die niet alleen worstelt met zijn kunst, maar ook met zijn gewicht. Hij is een beetje “bol” en dat maakt zijn zoektocht naar succes en liefde niet altijd even makkelijk.’

Hè? Wat? Ik begon te vermoeden hoe dit stuk – het werk van een freelance digital editor die al honderden bijdrages voor Harper’s Bazaar had geschreven – tot stand was gekomen. Zeker toen ik zag dat Chantal Akermans uit het Frans vertaalde Mijn moeder lacht  (‘het leven met een moeder die ondanks alles altijd bleef lachen’) ook werd bestempeld als een van de beste Nederlandse boeken van het jaar.

Michal Citroens omvangrijke geschiedenis van de onderduik van Nederlandse Joden in oorlogstijd bleek nu een verhaal te zijn over een vrouw die ‘een nieuwsgierige zoektocht’ onderneemt ‘naar haar roots’. Marijn Kruks journalistieke onderzoek naar de opkomst van extreemrechts in het Westen werd zo samengevat: ‘Opstand speelt zich af in een toekomst waar een streng regime alles in de greep heeft. In dit beste Nederlandse boek volgen we een jonge vrouw die zich verzet tegen de onderdrukking en op zoek gaat naar haar eigen plek (…) Als ze zich bij een opstand voegt, kom ze voor lastige keuzes te staan.’ Conclusie over het boek: ‘Eenmaal begonnen, leg je ’m niet meer neer.’

Ik zocht contact met de redactie van Harper’s Bazaar. Ik deelde mijn bezwaren en mijn sterke vermoeden dat deze teksten door kunstmatige intelligentie geschreven waren. Mijn verzoek: of dit zo snel mogelijk offline gehaald en vervolgens ook gerectificeerd kon worden. Mijn vraag: wat was hier in vredesnaam gebeurd?

Nog voor ik een reactie ontving, waren de beste vijf Nederlandse boeken van 2024 verdwenen. Oeps! De pagina die je zoekt bestaat niet.

Vervolgens meldde zich in mijn mailbox iemand die de functie managing editor digital bekleedde. Ze vond het héél fijn dat ik Harper’s Bazaar, dat zichzelf overigens omschrijft als ‘het oudste en meest iconische modeblad ter wereld’, hierop attendeerde. ‘Excuses voor de onjuiste omschrijving van jouw boek en de andere boeken.’ Geen verklaring, geen schaamte. Alsof ik hen had geattendeerd op een onjuist detail.

Had deze managing editor mijn mail wel helemaal gelezen? Waarom reageerde ze niet op mijn opmerking over kunstmatige intelligentie?

Haar bericht eindigde met de aankondiging dat ik een aangepaste tekst over mijn boek spoedig zou ontvangen, en of ik die wellicht nog even wilde keuren? Ofwel: ik mocht onbetaald eindredactiewerk doen opdat zij hun eigen gepruts konden verdoezelen.

Het lastige is dat het gebruik van ChatGPT zelden echt te bewijzen valt: er komen altijd andere teksten uit voort, elke betrokken schrijver kan eenvoudigweg blijven ontkennen. Toch twijfelde ik steeds minder. Zeker toen ik ChatGPT de vraag stelde waar mijn boek over ging, en dat van Marijn Kruk en Jaap Cohen.

Op mijn scherm verschenen teksten die vrijwel identiek waren aan wat in de top vijf van Harper’s Bazaar had gestaan. Ditmaal had ik een roman geschreven die ‘zich richt op de zoektocht van een jonge man naar de waarheid over een tragisch voorval uit het verleden’, en weer is er sprake van familiegeheimen en van rondsnuffelen in de papieren van een al overleden vader.

Ik mailde opnieuw naar Harper’s Bazaar. Ditmaal berichtte ik ook de freelancer van dienst. Ook die freelancer reageerde dat ze het erg fijn vond dat ik me meldde. ‘Er stonden inderdaad wat inhoudelijke fouten in, dus we hebben het tijdelijk offline gehaald om het te corrigeren.’ Wat inhoudelijke fouten? In dit jaaroverzicht had geen zin gestaan die ergens op sloeg. Legde ze geen eer in haar werk, was dit antwoord ook door kunstmatige intelligentie geschreven?

Ik stuurde haar nog een mail, en herhaalde mijn vragen: hoe kwam ze erbij dat De bolle Gogh over een jonge, ietwat bolle schilder genaamd Joris ging? Op welke jonge vrouw en welke toekomst doelde ze in verband met Opstand?

Het bleef stil. Ook toen ik weer mailde, en toch nog een keer en nog eens, ik had mijn tanden erin gezet.

De managing editor liet wel nog van zich horen, al reageerde die ook op niets inhoudelijk. Ze bleef maar zeggen dat ik een aangepaste tekst over mijn boek kon verwachten en of ik die wilde nalezen, en vuurde verder nietserige oneliners op me af. ‘We hebben geconstateerd dat een van onze redacteuren onzorgvuldig onderzoek heeft gedaan voor dit artikel. Dat betreuren we ten zeerste. De juistheid van onze artikelen is voor ons vanzelfsprekend van groot belang. We pakken dit verder intern met onze redactie op.’

Welk onderzoek? En ‘onzorgvuldig’, werkelijk, was dat het adjectief voor zo’n verzameling verzinsels? Hoe ziet dat ‘intern oppakken’ eruit, hoe kan zo’n tekst er ondanks je ronkende woorden doorheen glippen? En hoe zat het met de rectificatie?

Op geen van mijn vragen kwam antwoord. Wat wel kwam: de herhaling dat bij Harper’s Bazaar de juistheid van artikelen ‘hoog in het vaandel’ staat, de suggestie dat ze me al een flinke dienst hebben bewezen door hun eigen nonsens offline te halen, en ten slotte het verzoek of ik het wil ‘respecteren’ hoe zij dit ‘intern’ oplossen. ‘Ter verduidelijking, zoals ook in vorige mail: het onderzoek is onzorgvuldig uitgevoerd, ik ga de fouten na met de redacteur en vraag nogmaals of je dit wilt respecteren.’

Een ander bericht: ‘Weet dat we deze case serieus oppakken, maar dat er ook bij menselijk werk helaas fouten gemaakt worden.’

Het punt is natuurlijk: dit was amper menselijk werk. Dat iemand boeken slordig samenvat, dat een freelancer voor zo’n lijstje niet alles volledig kan lezen: het valt allemaal te begrijpen. Maar vreemd, nee, ronduit problematisch is het als een groot modeblad zich wel geroepen voelt om een boeken-toplijst te publiceren, terwijl niemand er zelfs maar de moeite neemt om de achterflappen van de betreffende werken te lezen.

Pas na een week stuurde de managing editor van Harper’s Bazaar – een blad met in Nederland een oplage van 25.000 en op haar website naar eigen zeggen ‘Gegarandeerd engagement’ – de aangekondigde rectificatie. Zo noemde ze het zelf althans, want wat ze stuurde wás helemaal geen rectificatie: het was dezelfde top vijf, ditmaal voorzien van coherente samenvattingen. Nergens stond iets over de vorige versie van het stuk, geen foutmelding, geen excuus, alsof het allemaal nooit was gebeurd.

De betrokken journalist heeft inmiddels alweer talloze nieuwe stukjes voor Harper’s Bazaar geschreven, zie ik online. Een rectificatie staat nog altijd nergens. De slagzin op de site: voor wie durft te dromen.

Mocht u nu denken: ach joh, een niet-kloppende boekenlijstje bij een modeblad, is dat werkelijk erg? Het antwoord: ja, dit hele voorval is uiterst kwalijk.

Begin deze maand ontstond er terecht veel verontwaardiging over Mark Zuckerbergs maatregel om geen fact checkers meer te gebruiken voor zijn bedrijf Meta. Facebook en Instagram zullen daarmee het open riool X achternagaan: de apps zullen een vergaarbak worden voor de meest idiote en kwetsende desinformatie.

In zulk gesternte spelen kranten en tijdschriften een cruciale rol. En die rol komt neer op alles wat Harper’s Bazaar hierbij naliet.

Geen verantwoording afleggen. Geen excuus maken. Je verstoppen achter lege, onpersoonlijke taal, en waar mogelijk degene die je ergens op aanspreekt een gebrek aan ‘respect’ verwijten. Alleen iets aanpassen wanneer je betrapt wordt, en zelfs dan stilletjes.

Het zijn allemaal stappen waarmee de waarheid nog verder wordt uitgehold, een proces dat wereldwijd al vreselijke gevolgen heeft. En zo struikelen mensen alsmaar verder, de ondergang tegemoet.

• Kunstmatige intelligentie
• literaire kritiek