Kunst, kitsch en huisvlijt: PARCUM toont hoe divers en actueel religieus erfgoed is

Onder de relativerende titel This is not a collection presenteert het museum voor religie, kunst en cultuur PARCUM in Heverlee (bij Leuven) voor het eerst een selectie uit de eigen collectie. De tentoonstelling nodigt uit tot verstilling en reflectie, en vult het religieuze erfgoed aan met hedendaagse kunst en verhalen van bijzondere en gewone mensen.

Een kruisdraging van Michiel Coxcie, communieprentjes, reliekhouders, een bonnet, liturgisch vaatwerk, boetewerktuigen, een laatmiddeleeuws beeldje van Christus op de Koude Steen, wijwaterflesjes in de vorm van een Mariabeeld…

Religieus erfgoed in Vlaanderen heeft veel verschijningsvormen: van echte kunstwerken over curiosa tot huisvlijt en religieuze kitsch, van stukken die bijna iedereen herkent tot objecten waarvan je niet meteen ziet wat ze zijn of waarvoor ze hebben gediend. This is not a collection combineert het in het museum PARCUM allemaal tot een intrigerende tentoonstelling.

Hoewel er veel te zien is, raak je als bezoeker niet overweldigd. Aan de hand van goedgekozen werken wordt een hele wereld opgeroepen. Die wereld zal veel mensen herinneren aan hun ouders of grootouders, maar wekt – naast vertrouwdheid – ook verwondering op, omdat hij ons confronteert met rituelen of tradities die ons nu vreemd zijn.

PARCUM wil niet alleen religieus erfgoed in al zijn veelzijdigheid tonen, de tentoonstelling nodigt ook expliciet uit tot reflectie, onder meer over de betekenis en toekomst van dat erfgoed en over de manieren waarop de collectie kan evolueren.

Doordachte presentatie

Die reflectie wordt in grote mate gestimuleerd door de doordachte presentatie. Sommige objecten staan op zichzelf, omdat ze uniek of waardevol zijn of juist omdat ze representatief zijn voor veel soortgelijke stukken. Andere worden gegroepeerd getoond, zoals de religieuze souvenirs. Soms worden uiteenlopende voorwerpen samengebracht in een opstelling die aan een Wunderkammer doet denken, waardoor ze een bijzondere waarde krijgen toegekend en vragen om een nieuwsgierige en tegelijk bedachtzame blik.

PARCUM profileert zich als een dialoogmuseum voor religie, kunst en cultuur. Dat betekent niet alleen dat de tentoonstellingen zich op het snijvlak van deze domeinen bevinden, maar ook dat er veel aandacht uitgaat naar de wisselwerking tussen religieus erfgoed en universele thema’s en dat mensen van uiteenlopende levensbeschouwelijke en culturele achtergronden worden aangesproken.

In This is not a collection komt de dialoog op verschillende manieren tot stand, in de eerste plaats tussen het religieuze erfgoed en actuele kunst. De stukken uit de eigen collectie worden geconfronteerd met werk van Guillaume Bijl, David Claerbout, Berlinde De Bruyckere en Ria Pacquée. Die combinaties werken wonderlijk goed en leiden tot een spel van overeenkomsten en contrasten, waardoor de werken elkaar becommentariëren en verrijken. In de presentatie krijgen ze daarvoor ook alle ruimte.

Prachtig is de interactie tussen de monumentale opgehangen dekens van De Bruyckeres Courtyard Tales en een doosje van nog geen hand groot met daarin een Vera Icon, de afbeelding van Christus’ gelaat in de doek van Veronica.

Elders in het tentoonstellingsparcours verwijzen de was en het fragmentarische karakter van De Bruyckeres Detail III naar de wassen ex voto’s in de vorm van popjes, van oren of van andere lichaamsdelen, die als dank aan de Heilige Quirinus geschonken werden.

Hoe langer je kijkt, hoe meer verrassende verbanden je tussen de werken ontdekt en hoe meer betekenislagen er ontstaan.

Soms bieden de hedendaagse kunstwerken een relativerend tegengewicht voor het religieuze erfgoed. In de kamer waar enkele relieken staan uitgestald, hangt ook Souvenirs of the men I’ve loved van Ria Pacquée. De foto voegt een lichte toets toe aan de enigszins verbijsterende verzameling relieken, met onder meer een flesje water uit Kana, een zakje aarde uit het Heilig Land en een replica van een nagel van het kruis.

Ook Guillaume Bijls installatie Verkoopstand Religieuze Objecten, die speciaal voor deze tentoonstelling is gemaakt en die naast de museumwinkel staat opgesteld, zorgt zowel voor vervreemding als voor humor.

De meerstemmigheid wordt ook op andere manieren gerealiseerd. Zo kun je, aanvullend op de reguliere audiotour, luisteren naar korte getuigenissen. Daarbij krijgen voor de hand liggende stemmen (de curator van de tentoonstelling, een jonge cisterciënzerin of een expert in religieus erfgoed) het verrassende gezelschap van onder meer de woordvoerder en ondervoorzitter van de Kortrijkse moskee, een bestuurslid van de federatie van Vlaamse kerststallenvrienden of een man die getuigt over zijn lentefeest. Deze verhalen roepen de vraag op wat de relevantie van religieus erfgoed vandaag nog kan zijn en ze geven tegelijk het begin van een antwoord.

Vreemd allegaartje

Eén van de mooiste zalen is de pandgang, en niet alleen vanwege het ritme van de bogen, dat op een zonnige dag herhaald wordt in de lichtinval op de tegelvloer. In deze ruimte worden stukken tentoongesteld die geen deel uitmaken van de collectie, maar die afkomstig zijn van particulieren die hebben gereageerd op een oproep van PARCUM.

Het lijkt op het eerste gezicht een vreemd allegaartje, met onder meer een gipsen beeld van Sint-Jozef, rozenkransen (waaronder een lichtgevende), tinnen vaatwerk waarmee kinderen de eucharistie kunnen naspelen en een torenhaan. De voorwerpen komen echter tot leven in de verhalen van hun eigenaars, die iets vertellen over de herkomst ervan en over de rol die het object in kwestie in hun leven speelt. Heel vaak blijken ze er een emotionele band mee te hebben, waardoor je zelf ook anders gaat kijken naar deze op het eerste gezicht soms banale objecten.

De dialoog tussen erfgoed en hedendaagse kunst en de verscheidenheid van de getuigenissen sluiten niet alleen aan bij de missie van PARCUM, ze zorgen er ook voor dat de tentoonstelling in balans blijft. Ook al maakt dit erfgoed deel uit van het collectieve geheugen van veel Vlamingen, sommige stukken zijn zo bevreemdend dat je er ongemakkelijk van zou kunnen worden. Door de contextualisering en de meerstemmigheid wordt vermeden dat nostalgie of sentimentaliteit de overhand krijgen.

Toch blijft er een spanning bestaan tussen de collectie, die overwegend bestaat uit katholiek erfgoed uit Vlaanderen, en de intentie van PARCUM om de multireligieuze en superdiverse samenleving aan te spreken.

In hoeverre bestaat het collectieve geheugen waarnaar de tentoonstellingsteksten verwijzen en in welke mate zijn bezoekers geneigd om zich dit erfgoed toe te eigenen of zich ermee verbonden te voelen? Formuleringen als ‘uw erfgoed’ of ‘uw verhaal’ sturen daarop aan.

Knutselmateriaal voor een rozenkrans

Het is opvallend hoeveel van de stukken bedoeld waren om te worden aangeraakt, gebruikt en gemanipuleerd. Zo zijn er vleugeltjes die aangetrokken konden worden om als engel in een processie mee te lopen, een Christuspopje dat kan worden aangekleed, een zeventiende-eeuws vuistbeeldje om vast te houden bij het bidden, liturgisch speelgoed en knutselmateriaal om rozenkransen of reliekhouders te vervaardigen. In sommige streken werd bijvoorbeeld ook het beeld van Antonius van Padua omgedraaid als de heilige een gebed niet snel genoeg verhoorde.

This is not a collection is een rijke, uitdagende en gelaagde tentoonstelling, die tot in alle details doordacht en uitgewerkt is. Het religieuze erfgoed wordt op verschillende manieren in een context geplaatst, becommentarieerd en in vraag gesteld. De eerste collectiepresentatie van PARCUM is een uitstekende kennismaking met de veelzijdige collectie en biedt tegelijk stof tot nadenken.

This is not a collection, PARCUM, Abdij van Park, Leuven, 3 juli tot 3 november 2019.