kunst

Dordrechts Museum toont hoe Aelbert Cuyp de Engelse landschapsschilders inspireerde

Aelbert Cuyp (1620-1691) is één van de bekendste kunstenaars die Dordrecht heeft voortgebracht. Om zijn 400ste geboortejaar te vieren organiseert het Dordrechts Museum een bijzondere tentoonstelling waarin zijn impact op de Engelse landschapsschilders centraal staat. De expo kreeg de mooie titel In het licht van Cuyp omdat hij de onovertroffen meester van het geschilderde zonlicht is. Te zien tot 6 maart 2022.

Het leven van Cuyp verliep zoals dat van veel andere Hollandse schilders. Hij woonde zijn hele leven in zijn geboorteplaats Dordrecht en schilderde meestal de eigen omgeving. Als hij werk in opdracht maakte, was dat voor plaatselijke notabelen of instanties. Ondanks het succes dat zijn zonnige landschappen met rivieren en vee hadden, bleef zijn bekendheid tijdens zijn leven beperkt tot de eigen stad.

Hij schilderde schaatsers op het ijs, schepen op de Maas, een oude eend en zelfs Bijbelse voorstellingen, maar zijn specialiteit waren landschappen met rivieren, ruiters en koeien, badend in gouden zonlicht – vaak een zonsondergang. Één van de hoogtepunten uit zijn oeuvre is Rivierlandschap met ruiter en vee uit de National Gallery in Londen, dat maar liefst bijna tweeënhalve meter breed is.

Het werk straalt een weldadige rust uit. Bij een groepje koeien die op de weg ongehinderd liggen uit te rusten staat een herdersjongen te praten met een ruiter te paard. De enige echte actie bestaat uit een eendenjager met geweer die zich geheel links in de struiken heeft verstopt. Het monumentale landschap, de levensechte dieren en de subtiele weergave van het warme licht: dit werk bevat alle kwaliteiten waar Cuyp zo beroemd om zou worden. Dat het landschap nogal on-Nederlands en exotisch is – de bergen op de achtergrond zijn geheel uit de fantasie geschilderd – draagt in hoge mate bij tot de aantrekkingskracht van het schilderij.

Nevelachtig licht van een ondergaande zon en een berglandschap, dat zijn typerende elementen van de Italiaanse schilderkunst. Maar in tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten is Cuyp nooit in Italië geweest. Hij bestudeerde schilderijen van Nederlandse schilders die in Italië hadden gewerkt en die een inspiratiebron werden voor meer honkvaste schilders.

Cuyps belangrijkste voorbeeld was de Utrechtse schilder Jan Both (1610-1652). Ter gelegenheid van Cuyps vierhonderdste geboortejaar heeft het Dordrechts Museum één van de mooiste schilderijen van Both cadeau gekregen, Italiaans landschap met de Ponte Molle bij Rome. Het bevond zich tot nu toe in een Engelse particuliere verzameling.

Cuyps ontdekking in Engeland

Halverwege de achttiende eeuw werd Cuyp door Engelse schilders ontdekt. De populariteit van zijn werk nam in korte tijd zulke vormen aan dat men gerust van een Cuyp-rage kan spreken. De Engelsen werden met name gegrepen door zijn met warm licht overgoten landschappen, verstilde riviergezichten, stadsgezichten en dierstukken. Vooral de aristocratie werd aangetrokken door zijn werk, niet alleen door de verheerlijking van het buitenleven en de jacht, maar ook door de onmiskenbare rust die Cuyps landschappen uitstralen. Ook het mistige gouden ochtendlicht van het Hollandse rivierenland zal hen vertrouwd zijn geweest. Maar de meeste indruk maakten Cuyps monumentale en levensechte koeien, die goed in het vlees zitten – op de landgoederen van Engelse verzamelaars werden immers ook agrarische bedrijven beheerd.

Engelse verzamelaars en handelaars kochten vanuit Holland zo veel schilderijen op dat tegen 1800 in Nederland nauwelijks meer schilderijen van Cuyp te vinden waren. Het Rivierlandschap met ruiter en vee werd al vóór in 1764 aangekocht voor de collectie van John Stuart, 3rd Earl of Bute in Bedfordshire. Cuyps Herders met koeien, een eenvoudige compositie op een aanzienlijk groot formaat, werd met verschillende andere schilderijen van de meester tentoongesteld in de in 1817 geopende Dulwich Gallery in Londen, het eerste openbare museum in Engeland.

Het zou één van Cuyps meest bejubelde werken worden. Vanaf de achttiende eeuw werden zijn schilderijen ook door Engelse graveurs gereproduceerd, wat zijn bekendheid aanzienlijk vergrootte. Zijn gewildheid in Engeland blijkt wel uit het feit dat tegen het eind van de twintigste eeuw er zich minstens 125 van de 172 aan Cuyp toegeschreven schilderijen in Engelse verzamelingen bevonden of waren geweest.

Gainsborough, Constable en Turner

Engelse landschapsschilders werden tot ver in de negentiende eeuw geïnspireerd door Cuyps werk. Hij was overigens niet hun enige voorbeeld; schilders als Paulus Potter, Jacob van Ruisdael, Adriaen van de Velde en Nicolaes Berchem waren ook erg geliefd. Thomas Gainsborough (1727-1788) was één van de eerste schilders die Cuyp bestudeerde. Hij was eigenlijk portretschilder, maar schilderde landschappen voor zijn eigen plezier. Zijn Kustlandschap met schepen en vee herinnert aan Cuyps rivierlandschappen met koeien maar dan op een meer bescheiden formaat – voor die tijd had Gainsborough voornamelijk bossen en weilanden geschilderd.

John Constable (1776-1837) maakte tekeningen naar werk van Cuyp en bezat door Cuyp gemaakte etsen van koeien, die hij voor zijn eigen studies van koeien gebruikte. Daarnaast moet hij erg onder de indruk zijn geraakt van Cuyps wolkenluchten, zowel van witte of grijze wolkenformaties tegen een heldere lucht (vgl. Rivierlandschap met ruiter en vee en Herders met koeien) als van onweersluchten.

Constables eigen Wolkenluchten, olieverfstudies op papier, waren een nieuw fenomeen. Niet alleen waren zij het enige onderwerp van de voorstelling, ook gaven zij het wisselvallige karakter van de weersgesteldheid met een tot dan toe ongekende natuurgetrouwheid weer.

In de riviergezichten en landschappen met koeien van de negentiende-eeuwse Augustus Wall Calcott (1779-1844) is de invloed van Cuyp nog steeds aanwezig. Maar ook zijn beroemde collega Joseph M.W. Turner (1775-1851) werd door de Hollander geïntrigeerd. Uit diens Koeien in de rivier bij Abingdon, een werk uit zijn vroege periode, blijkt zijn fascinatie voor Cuyps koeien, riviergezichten, warm zonlicht en subtiel atmosferisch perspectief.

Uit nieuwsgierigheid naar Cuyps geboorteplaats maakte Turner vier reizen naar Dordrecht om te zien waar hij zijn inspiratie had opgedaan. Daar ontstond Turners Pakketboot in de Maas bij Dordrecht (1818) – ondenkbaar zonder Cuyps Schepen op de Maas bij Dordrecht uit de National Gallery van Washington, één van Cuyps bekendste schilderijen, nu ook op de tentoonstelling te zien. Ook wanneer Turner schetsen maakte had hij Cuyp vaak in zijn achterhoofd – op het papier noteerde hij dan in verschillende spellingen de naam van zijn voorganger.

Maar hij wist Cuyp ook te overtreffen. In zijn latere werk gaf hij land, water en hemel met verschillende kleuren in bijna abstracte composities weer, wat een volstrekt originele en uiterst moderne bijdrage aan de landschapskunst betekende.

Cuyps onverminderde aantrekkingskracht

Volgens een Britse krantenrecensie uit 1852 werd een toeschouwer in Cuyps Herders met koeien onweerstaanbaar meegevoerd naar een oord van vrede en rust, waarin men zijn zorgen en de te leveren strijd in de buitenwereld kon vergeten. Vrede en rust straalt ook Cuyps Landschap bij Elten uit, een werk van bescheiden formaat dat het uitzicht op de Rijn en de Elterberg vanaf de heuvel van de Sternberg weergeeft.

Een tekening vanaf dat punt maakte hij tijdens één van zijn reisjes, het schilderij zelf ontstond in zijn atelier. Twee ruiters zijn van hun paard gestegen; één van hen tekent met een schetsboek op schoot het uitzicht, naast hem een slapende herdersjongen en wat schapen. Het is geen zelfportret, legt de catalogus uit. Cuyp behoorde net zomin als de meeste van zijn collega’s niet tot de hoge sociale klasse die een degen droeg. Bovendien zal hij niet te paard zijn gereisd, maar te voet en per boot. Maar op Cuyps schilderijen geniet iedereen, zelfs de uitgebeelde dieren, van het geschilderde vergezicht.

De aantrekkingskracht van Cuyp is tegenwoordig even groot, hoewel deels ingegeven door andere motieven. Zijn verstilde landschappen met vee roepen heimwee op naar het platteland en het boerenbedrijf van vroeger. Geen megastallen of gigantische, recht afgebakende akkers. Geen snelwegen met voortdenderend verkeer.

Deze idyllische voorstellingen met de zo gewenste biodiversiteit doen echter ook de ellende van het concrete boerenbestaan van die tijd vergeten – de armoede, de schrale behuizing en de zware arbeid. Belangstelling voor de realistische kant van het leven op het platteland ontstond pas rond het midden van de negentiende eeuw. Juist de idealisering van landleven was en is de grote aantrekkingskracht van Cuyp en andere landschapsschilders van de zeventiende eeuw.

De tentoonstelling

De meesterwerken van Cuyp op de tentoonstelling zijn deels afkomstig uit befaamde oude Engelse collecties die na drie eeuwen voor het eerst weer in Nederland zijn te zien. Uit de collectie van koningin Elizabeth II van Engeland stamt bijvoorbeeld een prachtige Veerboot, de Hertog van Bedford in Woburn Abbey leende niet alleen het Landschap bij Elten uit, maar ook het indrukwekkende Gezicht op het Valkhof in Nijmegen.

Een primeur is het bij elkaar brengen van twee schilderijen met een Gezicht op Dordrecht, de één uit Los Angeles en de ander uit Leipzig. Nu wordt definitief bewezen dat zij vroeger één horizontaal geheel van ongeveer 164 centimeter hebben gevormd en dat het doek al in een vroeg stadium doormidden was gesneden – wellicht was het formaat te breed voor de nieuwe eigenaar of leverden twee kleinere schilderijen van Cuyp méér op dan één groot doek.

Naast de vele prachtige werken van Cuyp zelf en enkele Hollandse collega’s zijn vele topstukken te zien van Engelse schilders die Cuyp bewonderd hebben. Ook de meeste van die bijzondere schilderijen zijn nu voor het eerst in Nederland te zien. Het combineren van de Dordtse grootmeester met zijn Engelse bewonderaars werkt overtuigend.

Aan de door WBooks fraai uitgegeven uitvoerige catalogus onder redactie van Marlies Enklaar en Sander Paarlberg werkten zowel Nederlandse als Engelse specialisten mee. Hun bijdragen zijn informatief en relevant en – niet onbelangrijk – prettig leesbaar.

In het licht van Cuyp. Aelbert Cuyp & Gainsborough, Constable, Turner, Dordrechts Museum, nog tot en met 6 maart 2022.

• Aelbert Cuyp
• landschap
• Schilderkunst