Achter de serene portretten van ‘Kinderen van de Renaissance’ schuilt een Europees machtsspel

Wat leren de kinderportretten van Bourgondische-Habsburgse prinsen en prinsessen ons over de machtspolitiek in het zestiende-eeuwse Europa? Dat kun je nog tot 4 juli ontdekken in het Mechelse museum Hof van Busleyden. De tentoonstelling Kinderen van de Renaissance toont onder meer schilderijen van kinderen die al erg jong pionnen in een politiek spel waren, een aandoenlijk grafmonument en een chille Keizer Karel.

Achter de muren van het Hof van Kamerijk, waar nu de Mechelse Stadsschouwburg zit, waren gedurende meer dan een halve eeuw stemmen te horen van kinderen die later politieke hoofdrolspelers van het zestiende-eeuwse Europa zouden worden. Drie opeenvolgende generaties Bourgondisch-Habsburgse jonge prinsen en prinsessen groeiden hier op, onder wie de toekomstige Karel V. Voor de Bourgondische en de vroeg-Habsburgse vorsten was Mechelen niet alleen een belangrijk politiek en cultureel knooppunt, maar ook een opvoedkundig centrum.

Tot 4 juli krijg je in het Mechelse museum Hof van Busleyden een inkijk in het leven van deze Kinderen van de Renaissance, dankzij de kunst die hun opvoeding in beeld bracht. Van zowat alle Bourgondisch-Habsburgse kinderen die in het Hof van Kamerijk hebben gewoond zijn portretten gemaakt.

Margareta van York en Margareta van Oostenrijk bestierden de prinselijke opvoeding. Zij gaven prominente schilders als de Meester van de Magdalenalegende, Pieter van Coninxloo, de Meester van de Mechelse Sint-Jorisgilde, Juan de Flandes en Jan Gossart de opdracht tot deze verbluffende portretten. De overgeleverde werken bieden nu een uniek overzicht van het kinderportret tussen het einde van de vijftiende eeuw en de eerste decennia van de zestiende eeuw.

Humanistisch ideaal

Toen Filips de Schone en Johanna van Castilië in 1501 naar Spanje afreisden als toekomstige vorsten, werd in Mechelen voor hun jonge kinderen Eleonora, Karel en Isabella een uitgebreide hofhouding samengesteld. Karel werd bij iedere verplaatsing begeleid door een lijfwacht van vijftig boogschutters. Op driejarige leeftijd beschikte de nobele kleuter ook over een luitist, een trommelslager, koks en portiers. Toen hij wat ouder was werden daar wapenherauten, sommeliers en een nar aan toegevoegd.

De jonge Karel werd bij iedere verplaatsing begeleid door een lijfwacht van vijftig boogschutters

Het rijke Bourgondische hofceremonieel werd nauwlettend gerespecteerd. Margareta van York en later Margareta van Oostenrijk, zelf allebei kinderloos gebleven, lijken als nabije familieleden een belangrijke affectieve rol te hebben gespeeld in de opvoeding, die volledig werd uitbesteed. Hun eigen ouders zagen de kinderen amper of nooit, ze werden gezoogd en verzorgd door minnen en daarna opgeleid door de beste leermeesters van het moment. Hun opvoeding stond volledig in het teken van de prominente sociale positie die ze zouden gaan innemen.

In het scharnier tussen de middeleeuwen en de renaissance kwam het humanistisch uitgangspunt zoals beschreven door Erasmus of Juan Vives centraal te staan in de opleiding, met muziek en dans, kunst, talen en literatuur, wiskunde en ruimte voor spel. Zo ontvingen de vorstenkinderen – overwegend meisjes – een zeer volledige en gevarieerde opvoeding.

De invloed van de hoofse cultuur uit de middeleeuwen was nog duidelijk merkbaar: paardrijden, toernooien en valkerij maakten deel uit van de lichamelijke opvoeding. Verwijzingen daarnaar zien we ook terug in de portretten en in het tentoongestelde speelgoed. Een opvallend pronkstuk is het onvoltooide harnas van de jonge aartshertog Karel, de latere Karel V. Het werd speciaal op maat ontworpen en gemaakt in kostbaar licht staal, maar hij heeft het nooit gedragen. Nog voor het harnas klaar was, was de jonge Karel er al uitgegroeid. Ook kleine prinsjes worden groot.

De prinsen en prinsessen groeiden in Mechelen niet alleen op. Ten tijde van Karel en zijn zussen woonden er in het hof van Kamerijk ook een twintigtal andere kinderen, die samen met hen werden onderwezen. Ze moesten de sociale hiërarchie creëren waarin de jonge hovelingen zouden gaan functioneren en tegelijk hun Europese netwerk versterken.

Deze enfants d’honneur waren vooral afkomstig uit gebieden die tot de Habsburgse invloedsfeer behoorden. De bekendste onder hen was wellicht Anne Boleyn. Voor de jonge Engelse diplomatendochter bood de Mechelse vorming, waar ze leerde dansen en Frans spreken, een kans om sociaal op te klimmen. Ze werd dan ook koningin van Engeland als tweede van de zes echtgenotes van Henry VIII.

Pionnen in een politiek spel

De kinderen kregen de beste opvoeding, de mooiste kleren, het fijnste speelgoed en de beste boeken van hun tijd. Maar waren ze ook gelukkig? Dat wordt aan de interpretatie van de toeschouwer overgelaten. Onbevangen blije blikken zal je in de soms aangrijpend mooie kinderportretjes niet aantreffen. Het moet voor velen van hen (sommigen amper twee jaar oud) een ware beproeving geweest zijn om lang stil te poseren. Om nog te zwijgen van alle druk die op hen rustte en de emotionele onthechting waarmee ze werden grootgebracht.

Deze kinderen kregen de beste opvoeding, de mooiste kleren, het fijnste speelgoed. Maar waren ze ook gelukkig?

Hun portretten zijn tijdloos krachtig dankzij het raffinement waarmee hun fragiliteit en mysterieuze blikken zijn vastgelegd. Maar de portretten dienden niet louter als aandenken aan de kindertijd of geschenk aan familieleden. Deze kinderen zijn al van jongs af pionnen in een politiek spel waarover ze zelf geen enkele invloed hebben.

De portretten werden ingezet bij huwelijksonderhandelingen en voorgelegd aan interessante partijen. Hoe zag de huwelijkskandidaat eruit, was die gezond en mankeerde er niets aan? De afbeelding van wapenschilden bij de portretten gaf subtiel aan welke gebieden iemand in het huwelijk kon inbrengen.

Bijna alle Habsburgse prinsjes en prinsesjes werden tijdens hun verblijf in Mechelen verloofd, vaak meerdere malen en op erg jonge leeftijd, al werd het definitieve huwelijk pas jaren later voltrokken. Door strategische huwelijken vormden vooral meisjes de basis voor de politieke dominantie van het huis Habsburg in Europa en een groot deel van de wereld, tot aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.

Door strategische huwelijken vormden vooral meisjes de basis voor de politieke dominantie van het huis Habsburg in Europa

De zwijgende portretten vertellen veel voor wie de symboliek leest, van de kledij bijvoorbeeld. Zo droegen kinderen vaak een witte schort die een groot deel van de kleding bedekte. De schort wordt op portretten vaak gebruikt om de onderlinge leeftijdsverschillen tussen de kinderen aan te geven. De jongsten dragen een witte schort en ook een wit kapje op het hoofd. Deze kinderen worden ook vaak met een stuk speelgoed afgebeeld. Iets oudere kinderen, jongens van schoolgaande leeftijd dragen een broek en een manteltje.

Op een delicaat busteportret houdt een infante (koningskind) met ondoorgrondelijke blik een roos in de hand, symbool van zuiverheid. Het campagnebeeld van de expositie toont een Habsburgse prinses, Eleonora of Isabella, wie precies is niet helemaal duidelijk. Het meisje draagt een zwart lint om de hals met daaraan een wolfstand en een stukje bloedkoraal als hanger. Die waren bedoeld om op te sabbelen bij het doorkomen van de melktandjes, maar hadden ook een functie als amulet; ze zouden beschermen tegen ziekte en plotse dood.

Dat kindersterfte een courante realiteit was, weerspiegelde zich in de kunst van de zestiende eeuw in de vorm van schilderijen en gisants, beeldhouwwerken van gestorven kinderen. Het marmeren graffragment van een ingebakerde baby is aandoenlijk in zijn serene schoonheid.

Prinsen van hun tijd

In de negentiende eeuw zochten historieschilders inspiratie in de glorierijke periodes uit de vaderlandse geschiedenis: nationale helden moesten de jonge natiestaat België grootsheid en legitimiteit geven. De figuur van Keizer Karel bood daarvoor veel materiaal. Zijn portret door Jan Van Beers uit 1879 verrast door het licht en de compositie, en niet het minst ook door de manier waarop de jonge Karel is afgebeeld. Is het zijn puberale chill, zijn desinteresse, of eerder droefheid? Een zekere ongenaakbaarheid in de blik, die zijn roemrijke toekomst al voorvoelt? Dit portret intrigeert in veel opzichten.

De strakke en erg sfeervolle scenografie laat alle werken in deze compacte tentoonstelling goed tot hun recht komen. Aan het eind wordt aansluiting gezocht met kinderen en de sleutelmomenten in hun leven vandaag. Een mix van foto’s, video’s en collages geïnspireerd door de zestiende-eeuwse portretten speelt in op de fascinatie voor fenomenen als selfies en TikTok. Ook een doe-boekje en begeleidende etalage-expo in de stad kunnen helpen om je eigen prinsje of prinsesje mee te tronen naar de prachtige portretten van hun leeftijdgenoten van een half millennium geleden.

Website Kinderen van de Renaissance