Kijken en bekeken worden: ‘In het oog’ van Marijke Schermer

Met een zorgvuldig samengestelde roman over liefde, bedrog en bacteriën toont Marijke Schermer opnieuw wat ze zo goed kan: complexe menselijke emoties en relaties schetsen met een scherp oog voor detail en nuance. De centrale vraag die In het oog aan de lezer stelt, is of je een eerlijke relatie kunt aangaan zonder jezelf volledig bloot te geven.

Voorafgaand aan de publicatie van haar nieuwe boek vergeleek Menno Hartman van uitgeverij Van Oorschot het werk van Marijke Schermer (1975) – auteur van vier romans en een essay, maar ook toneelschrijver en -regisseur – met dat van Deborah Levy en Rachel Cusk. Dat zijn grote schoenen om te vullen.

Met In het oog verkent Schermer thema’s als liefde, bedrog en de betekenis van afhankelijkheid op indringende wijze. Microbiologe Nicola belandt in een turbulente fase van haar leven wanneer haar partner Bee haar bruusk verlaat. Tegelijkertijd wordt de financiële steun voor Nicola’s onderzoek naar de bacterie Leptotrichia animalis stopgezet, haar onderzoek zou niet “maatschappelijk relevant” genoeg zijn. Door die gebeurtenissen voelt ze zich zowel persoonlijk als professioneel op losse schroeven staan.

Zoals een kunstenaar zich het best voelt in het atelier, zo voelt een wetenschapper zich thuis in het laboratorium. De vergelijking wetenschapper-kunstenaar maakt Nicola zelf ook:

Misschien zou ik de subsidieverstrekker een brief moeten schrijven, uitleggen dat een wetenschapper, net als een kunstenaar, met haar projecten varieert in maatschappelijke relevantie; dat de aard van haar nieuwsgierigheid juist maakt dat zij zich in en uit die samenleving beweegt, móét bewegen, dat alsmaar midden in de samenleving relevant en doelmatig zijn ten koste gaat van de noodzakelijke buitenstaanderspositie die tot vernieuwende inzichten kan leiden. Inzichten waar die samenleving iets aan kan hebben.

De ontmoeting met een mysterieuze man in een restaurant lijkt een keerpunt te zijn voor Nicola. Ze herkent een gelijkgestemde ziel in deze man, iemand die net als zij diep nadenkt over het leven en zijn plaats erin:

En plots greep die blik van hem me, ontroerde me, deze man zat hevig over zichzelf na te denken, zoals ik ook. In deze hele stad waren er mensen die zich afvroegen in welke toonsoort hun leven was gestemd en of ze er een draai aan zouden moeten geven, of er een pauze zat in de muziek of dat er soms een heel ander plaatje moest worden opgezet.

Louis wordt een onderzoeksobject voor Nicola, die haar wetenschappelijke nieuwsgierigheid en drang naar controle projecteert op haar persoonlijke leven. Deze verkenning van de menselijke relatie door de lens van wetenschappelijk onderzoek voegt een akelige laag toe aan het verhaal, waarbij Schermer op subtiele wijze de grenzen tussen observatie en betrokkenheid laat vervagen. De microbiologe gaat zelf niet graag onder het kijkglas liggen, maar komt natuurlijk wel het liefst zoveel mogelijk te weten over haar onderwerp, ook als dat een potentiële nieuwe liefde is. Voor ze hem écht leert kennen, observeert ze hem en breekt ze bij hem thuis in. Het doel van het onderzoek heiligt alle middelen. Ook haar wetenschappelijke onderzoek naar de bacterie zet ze op sjoemelachtige wijze naar haar hand.

Schermer laat op subtiele wijze de grenzen tussen observatie en betrokkenheid vervagen

Schermer-vertellers zijn introspectief en staan sceptisch tegenover de norm, zo bleek al uit haar eerdere werk. Nicola vraagt zich gedurende In het oog af welke regels er verbonden zitten aan een relatie, en of zoiets wel mogelijk is zonder zich helemaal te moeten blootgeven. De vergelijking die Schermers uitgever maakte met Rachel Cusk is niet ongegrond. Wie Een levenswerk van Cusk gelezen heeft, herkent in Nicola een gelijkaardige stemming en een paar eigenschappen van de verteller. Bij Cusk doet die het moederschap op onconventionele wijze uit de doeken en praat ze graag over haarzelf in de vorm van metaforen. “Ik word een onverrichte taak, een telefoontje dat ik maar niet schijn te kunnen plegen, een rekening die ik maar niet betaald krijg.” Op die metaforische, opsommende manier praat ook Nicola over zichzelf: “Ik wil de rots niet, maar de branding. Ik ben een schip in beweging; voor mij is juist een rots een levensgroot gevaar.”

In het oog is eveneens inhoudelijk verwant aan Marijke Schermers eerdere werk. Ook in haar vorige boek, Liefde, als dat het is, schetste ze een gecompliceerd portret van liefde, verlies en de zoektocht naar nieuwe verbindingen. In die roman uit 2019 verlaat een vrouw haar man en gezin. De lezer wordt geconfronteerd met de perspectieven van alle betrokkenen: de man, de vrouw, de dochter en de nieuwe geliefde – een meerstemmige verteltechniek die ze ook al gebruikte in haar debuutroman Mensen in de zon uit 2013. Liefde, als dat het is bood zo een veelzijdige kijk op de gevolgen van verlating en de dynamiek van nieuwe relaties aangaan.

Schermer heeft de zeldzame literaire gave om de gedachtestroom van een individu samen te ballen in een paar zinnen

Maar met In het oog onderzoekt Schermer op een andere manier de impact van verlaten worden en de mogelijkheden van een onconventionele relatie. De keuze voor het enkelvoudige perspectief van Nicola stelt Schermer in staat om de complexiteit van de innerlijke wereld van haar hoofdpersonage op een meer gedetailleerde en genuanceerde wijze te verkennen. Nicola geeft veel bloot: we komen als lezer haast alles te weten over haar liefdesleven, haar jeugd, het trauma rond de dood van haar vader Felix en haar seksualiteit. Die herinneringen en ervaringen raken met elkaar verweven: “En dus vertelde ik hem over Felix, over hoe ik van hem hield als kind, en hoe de volwassene die ik de laatste tijd geworden was hem met terugwerkende kracht wilde redden.”

Schermer gaat ook op inhoudelijk vlak verder dan in Liefde, als dat het is. Op een verfijnde en subtiele manier stipt ze maatschappelijke thema’s aan. Wanneer de bacterie die ze onderzoekt een doorbraak blijkt voor de productie van kunstmatig vlees, betrekt ze er de boerenprotesten bij. En via het personage Marie, de dochter van Nicola die zich vastlijmt aan snelwegen met een activistenbeweging, beschrijft Schermer de generatiekloof op de meest begripvolle manier mogelijk. Ze denkt soms het hare over haar dochter en haar vrienden, maar beseft dat ze zelf geen kind van haar tijd meer is: “De liefde was niet langer hoogst individueel maar politiek, begreep ik. Alles was politiek. (…) Het leek wel of hun opleiding geen kunstopleiding was, dacht ik, maar een cursus geweldloze communicatie. (…) En was ik nu modern of ouderwets met mijn verlangen naar privacy?”

Marijke Schermer heeft de zeldzame literaire gave om de gedachtestroom van een individu samen te ballen in een paar zinnen: “Zij zei dat ze wel hield van wíe ik was maar niet van hóé ik was. Dat begreep ik niet.” Haar vermogen om de nuances van menselijke interactie te vatten en te verwoorden maakt van In het oog een indringende en mooie ode aan de eeuwige zoektocht naar betekenis. Schermer weet je te raken en uit te dagen tot reflectie op je eigen leven en relaties.

Marijke Schermer, In het oog, Van Oorschot, Amsterdam, 2024, 192 p.